Fyrir mér er stöðnun dauði

situr krummi

og speglar sig í augum þínum

Þannig hefst fyrsta ljóðabók Bubba Mortens, Öskraðu gat á myrkið, en hún kom út á dögunum. Segja má að Bubbi hafi á sínum tíma öskrað sig inn í íslenskt sviðsljós, þegar hann kvaddi sér hljóðs sem kraftmikill og iðulega ögrandi trúbador og rokkari, fyrir hálfum fjórða áratug. Hann hefur verið áberandi listamaður allan þennan tíma, afkastamikill og fjölhæfur, höfundur hundraða laga og texta sem margir hafa greypst í kjarna þjóðarsálarinnar. Hann hefur líka komið að þáttagerð í ljósvakamiðlum og á liðnum árum tekið að senda frá sér bækur; hefur hann þar einkum fjallað um eina af sínum miklu ástríðum, stangveiðina. En nú stígur hann fram sem ljóðskáld. Öskraðu gat á myrkrið er bálkur 33 óbundinna ljóða, kröftugur og myndrænn, og umfjöllunarefnið er á köflum æði myrkt: martraðarkenndur heimur vímu og ótta.

Þarna er hrafninn í upphafi bálksins og horfist í augu við ljóðmælandann sem hefur erft myrkrið sem streymir um æðar hans og slóðin sem hann fetar „endar inní mjúkri vímu / sem heldur um laskaða sál þína / og sundurtætt taugakerfið“.

Gott fólk með beitta hnífa

„Ætli ég sé ekki að færa mig út í ljósið með því að skrifa þessa bók,“ segir Bubbi. „Einhverjir kunna að spyrja hvort þetta verki eigi erindi, og hvaða geðveiki það sé í mér að skrifa heila ljóðabók, og hvað þá byggja á jafn erfiðu tímabili og er þarna undir. En ég held að þannig séð hafi ég engu um það ráðið.“

Við höfum mælt okkur mót á ágætu kaffihúsi í Mosfellsbæ, það er líklega ekki dæmigerður stefnumótastaður ljóðskálda en kaffið er gott, staðurinn er hentugur fyrir okkur báða, mitt á milli borgarinnar og heimilis Bubba í Kjósinni – og svo hefur hann heldur ekki ímynd hins dæmigerða ljóðskálds, þótt hann stígi engu að síður af fullri alvöru og miklum metnaði inn í heim ljóðsins.

Í upphafi ætlaði hann samt ekki að skrifa ljóð heldur sjálfsævisögu.„En ég fann ekki leiðina inn í hana,“ segir hann. „Fann ekki röddina. Þá byrjaði ég að skrifa einhverjar ljóðlínur og hugsaði mér að gera seríu ljóða um hrafninn. Hann er uppáhaldsfuglinn minn. Ég veit ekkert íslenskara en krumma. En þá opnaðist einhver gátt og ég uppgötvaði að ég ætti enga undankomuleið – ég varð að halda áfram að skrifa.“

– Fannstu þá í ljóðunum farveg fyrir þessa frásögn sem þú ætlaðir að takast á við í sjálfsævisögunni?

„Já, ég opnaði einhverjar dyr, þaðan opnuðust aðrar og enn einar. Og ég fór að skilja að ég var í rauninni að takast á við áföll sem hafa haft þær afleiðingar að ég endaði inni á Vogi.

Í dag er í fíknifræðunum sagt að áföll í æsku, sem ekki hefur verið unnið úr, leiði til hörmunga. Einhvernvegin komu þessar línur og þessar myndir til mín.“

Bubbi hugsar sig um og segir svo: „Það er erfitt að tala um svona hluti...ég skrifaði grunninn að þessari bók, svo lá hún í óratíma, þá byrjaði ég að skrifa hana aftur og lét hana svo liggja um stund. Loks fór ég að senda hana til fólks sem ég treysti og sem ég vissi að hefði smekk, getu og hugrekki til að segja mér hvað því fannst. Það verður engin list til nema maður hafi gott fólk með beitta hnífa í kringum sig.

Þegar maður er kominn út á þennan akur þá er ekki nóg að vera einn þar úti með plóginn.“

Erfiðar minningar

Blaðamaður hefur unnið með Bubba að öðrum bókum og viðurkennir að það hafi þá komið sér á óvart hvað Bubbi, sem hefur áratuga reynslu sem áberandi tónlistarmaður, og hefði mátt búast við því að egóið væri fyrir vikið eitthvað bólgið og erfitt, á í raun gott með að treysta öðrum til að fjalla um verk sín, lesa til að mynda skrif sín og gagnrýna þau, og þiggur fúslega faglegar ábendingar og tillögur.

„Ef þú leitar ekki ráða eða álits skilar það þér venjulega verstu hugsanlegri niðurstöðu,“ segir Bubbi og hlær. En var mikill munur á sköpunarferli ljóðanna og til að mynda því að starfa með hópi tónlistarmanna að plötu og kasta þá til þeirra hugmyndum að meta og vinna með?

„Þetta snýst allt um traust,“ segir hann. „Og gæfa mín í músíkinni hefur alltaf verið sú að ég hef treyst mönnum algjörlega. Ég hef sett lögin mín í hendur þeirra og sagt: komið með ykkar hugmyndir, segið mér hvað þið viljið, þannig getum við fengið frábæra niðurstöðu. Ég hafði rosalega flotta yfirlesara með mér sem lásu þennan bálk. Og þeir sem lásu komu allir með sínar hugmyndir, sína punkta, og ég held að ég hafi tekið það sem mér fannst bitastæðast og notað, svo var annað sem ég ákvað að breyta ekki, en niðurstaðan varð sú að þegar upp er staðið þá hefði þessi bók ekki orðið það sem hún er nema vegna þess hvað ég hafði flott fólk í kringum mig.“

– Þú hefur samið hundruð laga og texta. Hvernig er nálgunin við að semja ljóðabálk sem þennan öðruvísi en textagerðin?

„Hún er mjög frábrugðin. Textagerðin er mjög spontant og oftar en ekki þarf að laga orðin að heimi tónlistarinnar og þau verða einhverskonar litur eða partur af þeirri heildarmynd. En í ljóðunum er maður að yrkja sig inn í allt annarskonar ryþma, allt annarskonar veröld. Ég get samið dægurlagatexta á klukkutíma en þegar ég var að semja þessi ljóð var ég stundum að frá kannski sex að morgni til klukkan tíu og þessir fjórir tímar skiluðu mér jafn mörgum línum, fjórum. Og stundum var ég vikum saman með átta, níu línur. Tókst aftur og aftur á við þær, reyndi nýjan flöt, nýja mynd. Það er allt öðruvísi nálgun – en þetta er sami akur. Úti á þessum akri er maður að hitta allrahanda fólk: málara, rithöfunda, djasstónlistarmenn, heví-metal gengið. Allir listamennirnir eru úti á þessum akri.

En þetta var lotuvinna. Fyrst og fremst þurftu ljóðin mikla yfirlegu, ég þurfti mikla kyrrð og næði, til að skrifa þau. Á stundum saup ég hveljur, fannst ég vera staddur úti á brúninni...Auðvitað færi ég umfjöllunarefni ljóðanna til í tíma og rúmi, ég klæði löngu liðna atburði í einhverskonar búning – og hvað eru minningar? Röddin sem talar í bókinni er stödd í martröð, sem er samt raunveruleikinn, og hún er síðan að rifja upp, er í óráði, í fráhvörfum, og til mannsins koma allrahanda erfiðar minningar og myndbrot. Þessi bálkur gerist í rauninni á fimm dögum.“

Þráhyggjan er víman

Bubbi segist fljótlega hafa séð, þegar ljóðin tóku að spretta fram, að þau kölluðust á við aðrar bækur, önnur ljóð. Hann segir lesendur sem þekkja til geta fundið ýmsa „spegla“ í textanum, einhverja frá Steini Steinari, aðra frá bandaríska skáldjöfrinum Herman Melville. Og eitt meginefni bálksins sé í raun þráhyggja.

„Á köflum tengist verkið annarri bók, mögulega rosalegustu þráhyggjubók sem hefur verið skrifuð, Moby Dick eftir Melville. Þar sem Akab skipstjóri gefur dauðann og djöfulinn í mannskapinn um borð. Hann er haldinn þessari sturluðu þráhyggju, að þurfa að ná hvíta hvalnum, og steypir við það öllum í glötun með sér. Moby Dick er stórkostleg saga, kannski sú mesta sem hefur verið skrifuð um þráhyggju. Ljóðin mín kallast á við hluti í henni; í þeim er líka mikil þráhyggja en það er víman.“

– Það er víman og svo flótti frá veruleikanum. Og persónulegar hörmungar og mikið myrkur.

„Þú verður fyrir áfalli sem rekur þig af stað. Óttinn og kvíðinn sem barn þarf að takast á við verður þess valdandi að eina leiðin sem virðist fær, eina lausnin við kvíðanum, óttanum og áföllum, er flótti. Flótti inn í annan heim, heim sem er samt alveg jafn raunverulegur og hinn heimurinn; á einfaldan hátt má segja að þeir séu samt hvítt og svart. Þú velur að fara inn í veröld sem er svört meðan aðrir dvelja í veröld sem er hvít. Svo lendirðu á milli tveggja heima og þá byrjar helvítisgangan. Um það er ég að fjalla í þessum bálki. Maðurinn sem talar er staddur milli tveggja heima og reynir að brjóta sér leið úr heimi tortímingar, dauða og þráhyggju, inn í ljósið.“ Bubbi þagnar. Segir svo: „Annars er mjög erfitt að útskýra þennan bálk. Líklega er það ógerlegt.“

Lykill að kenndum

– Getur ein ástæða þess að þú fannst þig betur með þessa frásögn í ljóðum en sjálfsævisögu verið að ljóð er óræðara? Og kannsi meira á tilfinningasviðinu en sú hlutlæga frásögn sem ævisagan kallar frekar á?

„Ljóðið er snarpara, að einhverju leyti, og býður upp á þagnir. Býður up á vinkla sem ævisaga eða skáldsaga býr ekki yfir. Og býður jafnvel frekar upp á ósagðan veruleika, maður leiðir lesandann inn í rými og segir: Gjörðu svo vel, hér eru fjórar línur og þú getur síðan bætt við eins og liggur á þér. Ljóð er oft bara lykill að kenndum, myndum og tilfinningum sem lesandinn nýtir sér. Skáldsagan skilur minna eftir ósagt. Skáldsagan málar miklu stærri flöt. Svo held ég að henti mér betur að fara leið ljóðsins. Þetta er að einhverju leyti nálægt textaforminu, sem ég þekki auðvitað vel, en engu að síður töluvert öðruvísi.

Ljóðið býður upp á myndir. Öðruvísi myndir en skáldsagan.“

Les gríðarlega mikið

– Bubbi, þú lest mikið og hefur alltaf gert. Og mikið ljóð. Í hvað sækirðu einkum þegar þú lest? Ertu að leita að einhveru óvæntu?

„Það má segja að ég sé margþættur hvað þetta varðar. Ég er með nördaáhuga á veiðibókum og hef lesið gríðarmikið um veiði; sérstaklega póetískar veiðisögur. Ég les gríðarlega mikið af ævisögum sem fjalla um liðna tíð. Krimma hef ég ekki lesið í tuttugu ár, það er svipað og að ég borða ekki lengur hamborgara nema endrum og eins. Nú er ég að lesa nýja ljóðabók Lindu Vilhjálmsdóttur, Frelsi, það er ein magnaðasta ljóðabók sem ég hef lesið undanfarin ár. Ég er svo glaður því Linda hefur lengi verið í uppáhaldi. Ég var að klára Mamúsku eftir Halldór Guðmundsson og hún kemur mér næstum því jafn mikið á óvart.“ Bubbi heldur áfram að telja upp bækur sem hann hefur verið að lesa: „Ég var að klára Benedikt Gröndal komplett – það var unaður, frá a til ö! Síðan hef ég verið að lesa texta Johnnys Cash, ljóð eftir Ginsberg, og ég var að lesa Longfellow, um slátarana í Chicago. Já, og ég má ekki gleyma TS Eliot en ef menn vilja grafa djúpt í bálkinn minn má finna vísun í það góða skáld...“

Talið berst að frekari textavísunum en Bubbi hefur unnið talsvert með slíkt við ritun bálksins. Hann fer til að mynda langt aftur í tímann þegar hann vitnar í einn fyrsta hnefaleikakappa sögunnar, Onomastos frá Smyrna – hann bendir á káputextann í því samhengi: „láttu hnefann ríða / á andlit sannleikans“.

„Síðan fjalla ég til að mynda um ferjumanninn Karon og fljót dauðans. Einn spurði mig hvaða fljót þetta væri sem ég væri alltaf að skrifa um. Það blasir við þegar maður er á Vogi og fer út að reykja.“ Hann hlær og á við Grafarvoginn sem breiðir þar úr sér í borgarlandinu.

Uppsprettan er genagalli

– Margir listamenn finna sína hillu, njóta velgengni og vinsælda og sitja þar sælir. Það er ekki hægt aðsegja það um þig, þú þenur út form og reynir þig við ný. Unir ekki glaður við þitt?

„Nei, eigum við ekki að segja að ég sé einhverskonar landnemi. Fyrir mér er stöðnun dauði. Og kyrrstaða. Þetta er bæði styrkur minn og veikleiki. Veikleiki felst í því að líklega eru þetta leifar af flóttanum mínum, að um leið og ég hef lokið einhverju þá vil ég prufa eitthvað nýtt og gera eitthvað annað, í stað þess að sitja í kyrrðinni og fara með möntruna mína algerlega sáttur. En um leið er þetta styrkur minn því ég óttast ekki að fara inn á nýjar lendur, prufa nýja tónlist, vinna með nýju fólki, gera öðruvísi hluti en seinast. En klárlega þá held ég, ef Guð lofar, að nú þegar ég er að verða sextugur hafi ég fundið röddina mína hvað ljóðið varðar.

En það verður enginn ríkur á því að yrkja. Að vera ljóðskáld er kannski fátækasta listform allra listforma. Það má eiginlega segja að það að yrkja sé hlutskipti betlarans. En, að sama skapi má segja að verðlaunin séu afhent manni meðan maður yrkir. Þá er maður að uppskera hina dýpstu sælu og tilfinningar sem maður hefði að öllu jöfnu ekki nálgast.

Einhvernvegin hef ég verið meðvitaður um þessa upplifun og umbun ljóðskáldsins. Mamma sagði mér að þegar Steinn Steinarr var heima hjá okkur hefði hann verið svo umkomulaus og févana og það hefði að hluta til gert hann frekar grimman. Ég veit bara um einn mjög ríkan mann sem yrkir ljóð og skrifar bækur en aðrir sem ég þekki og hafa ofan í sig og á og hafa farið gegnum lífin án teljandi áfalla hafa enga löngun til að skapa eitt eða neitt.“

– Kemur sköpunin út frá erfðleikum, út frá togstreitu?

„Ég er alveg klár á því að uppspretta sköpunarinnar er einhverskonar genagalli,“ svarar hann snöggur upp á lagið og brosir. Bætir svo við: „Sem betur fer! Þeir sem verða fyrir áföllum virðast hafa ríkari og dýpri aðgang að upsprettunni en aðrir.“

– Hvernig sem þeir svo höndla það.

„Sem er svo annað mál, já. Ef þú lest ævisögur helstu ljóðskálda og rithöfunda síðustu hundrað ár, þá held ég að það staðfesti alveg þessa pælingu mína. Vegna þess líka, að eitt er að hafa sköpunargáfu en annað að sinna henni. Að sinna listagyðjunni er vinna allan sólarhringinn. Þú gerir það ekki í hjáverkum og þú gerir það ekki með hangandi hendi. Það eru til dæmi um fólk sem hefur náð ágætis árangri þannig en ég held að þú skynjir það í list þess, þú skynjar þennan streng sem skilur á milli. Hann er ósýnilegur en þú samt skynjar hann.

Þetta kann að hljóma eins og klisja. Ég er ekki að segja að þú þurfir að vera með berkla í vinstra lunga en samt, list verður oftar en ekki til úr heimi þjáningar. Stór og mikil list. Og ég er alls ekki að setja mig á neinn stall þar. En var það ekki Nóbelsskáldið sem sagði, með sínum hætti, að það væri öllum mönum hollt að verða fyrir áföllum?“ Hann brosir. „Ég man að sem ungur maður þótti mér þetta skrýtin staðhæfing en nú held ég að þetta sé staðreynd.“

Skólakerfið lemur mann niður

– Þú minntist áðan á að þú værir að verða sextugur, það verður næsta sumar; er sköpunargleðin, sköpunarkrafturinn, enn jafn mikill og þegar þjóðin kynntist þér fyrst um 1980?

„Já. Já. Stundum óttast ég hausinn á mér. Þess vegna talaði ég um genagalla áðan. Einhvern tímann fór ég í rannsókn vegna þess að ég er skrifblindur. Ég hef þurft að stíga yfir svo marga þröskulda. Í þessari bók er ég að fara inn á lendur sem fá mögulega einhverja til að segja: hvað er hann að þykjast, hvað vill hann upp á dekk? Getur hann ekki bara verið í sínum garði með gítarinn? En sjáðu til, ég hef þurft að klífa fjöll og ganga þannig séð berfættur yfir urð og grjót til að komast þangað sem ég hef komist með þessari ljóðabók. En ég hef aldrei litið á það sem merki um að ég gæti þetta ekki, ég þurfti bara að finna mér aðrar leiðir.“ Hér talar Bubbi til að mynda um skrifblinduna sem hefur háð honum frá upphafi skólagöngu en hann hefur tekist á við með sínum hætti.

„Ég þurfti að finna mér aðrar leiðir en hinir sem eru ekki skrifblindir, sem hafa tök á stafsetningu, málfræði, jafnvel menntun. Hins vegar hef ég alltaf lesið svo mikið að þú finnur varla mann sem er jafn vel lesinn; það er líklega einn helsti styrkur minn og minn háskóli, að ég las svo gríðarlega mikið, og les enn. Það var líklega blessun mín að ég var svo bráðger snemma á bók en skriftin – það er eitt af áföllunum sem ég yrki um. Það er þessi ótti þegar skólakerfið lemur þig niður, kennarar berja þig niður, og þér er sagt að þú munir aldrei verða neitt, getir ekkert. Það fékk ég að heyra mjög oft í skóla. Já já. Ég held að oftast hafi mér verið sagt að ég yrði öskukall.“ Hann hlær. „Bubbi, þú verður öskukall! Þetta fékk ég að heyra.“ Hristir svo höfuðið. „En ef ástríðan er nógu mikil, löngunin nógu sterk, þá ferðu þangað sem þú ætlar þér. Ég hef leynt og ljóst stefnt að þessu, að verða ljóðskáld. Auðvitað má segja að ég hafi að einhverju leyti verið syngjandi ljóðskáld, til eru verk eftir mig sem eru meira í ætt við ljóðlistina en dægurtexta, en ég held að með þessari bók hafi ég mögulega komist gegnum brimboðann.“

Galinn íslenskufasismi

Þetta umræðuefni stendur hjarta Bubba nærri. „Íslenskufasisminn er auðvitað alveg galinn, tungumálafasismin er svo rosalegur á Íslandi að það hálfa væri nóg,“ segir hann og það er pirringur í rómnum. „Á þessum 35 árum sem ég hef verið atvinnumaður í tónlist hef ég kynnst því vel hvað margir óttast íslenskuna mikið – það er ástæðan fyrir því að svo margir syngja á ensku. Óttinn við að vera slátrað er svo rosalegur, fyrir að vera með þágufallssýki eða vera talin ekki nógu djúp. Í 35 ár hef ég barist fyrir því að fólk syngi á íslensku, hef sagt að það skipti gríðarlegu máli. En þá segir fólk nei, það ætlar ekki að lenda í því að verða slátrað í fjölmiðlum fyrir að geta ekki ort skammlaust á íslensku. Ég hef ekki hlaupið burtu frá þessu heldur gert hlutina á mínum forsendum.“

– Og hefur verið fyrirmynd margra hvað það varðar. Sýnt að það er hægt að syngja á íslensku.

„Klárlega. En það ert samt hræðilegt hvað mikið er af íslenskulöggum úti um allt. Sem betur fer er nú að koma fram ný kynslóð sem er að yrkja á sínu tungumáli, og tungumálið hefur breyst alveg grrrrríðarlega, og það er ný rappkynslóð að koma fram sem brýtur ALLAR reglur. Beygingar, málfræði, orðanotkun; það er lyginni líkast hvað mikið er af flottum hlutum þar.“

– Nú er þessi fyrsta ljóðabók þín komin út og þú væntanlega kominn með fjarlægð á bálkinn, þekkirðu sjálfan þig betur eftir að hafa farið gegnum þetta ferli?

„Eigum við ekki að orða það þannig, að á sumum sviðum hafi orðið til sátt. Og það er gríðarlega mikilvægt. Það er nauðsynlegt að horfast í augu við djöflana og draugana í lífi sínu. Ef þú horfir í augun á ótta þínum, þá mun hann líta undan. En til þess þarftu að ganga á hólm við hann. Og það er ekkert auðvelt.

Að ganga á hólm við sjálfan sig er mesta áskorun sem nokkur maður getur boðið sér upp á. En að þora að takast á við áföllin mun leiða til sigurs, leiða til sáttar,“ segir Bubbi.