Innlent | mbl | 1.1.2010 | 13:50

Ólafur Ragnar: Flokksskírteinið oft mikilvægara en hæfni

Bessastaðir á Áltanesi, bústaður forseta Íslands. mbl.is/Árni Sæberg

Forseti Íslands, Ólafur Ragnar Grímsson, sagði í nýársávarpi sínu til íslensku þjóðarinnar að líklegast sé einn veikasti hlekkur íslenskrar stjórnskipunar að sjálfstæði dómstólanna, Hæstaréttar og héraðsdóma, er ekki tryggt í stjórnarskrá. Oft hafi flokksskírteinið verið mikilvægara en fagleg hæfni, vinátta eða vensl við ráðherra riðu baggamuninn.

Hollustan við flokk ráðherra hefur skipt miklu

„Það er líklega einn veikasti hlekkur íslenskrar stjórnskipunar að sjálfstæði dómstólanna, Hæstaréttar og héraðsdóma, er ekki tryggt í stjórnarskrá. Ráðherrar hafa í áratugi ákveðið einir hverjir verða dómarar og stjórnendur á sviði löggæslu og réttarfars án þess að óháð, faglegt og opinbert hæfnismat færi fram. Það vita allir sem söguna þekkja að oft hefur hollustan við flokk ráðherrans verið mælikvarðinn sem mestu skipti; iðulega við hann stuðst nær alla tuttugustu öldina við val á sýslumönnum.

Stjórnkerfið, ráðuneyti og eftirlitsstofnanir, hafa líka liðið fyrir hið flokkslega mat við ráðningar og slík meinsemd veikti getu stofnana til að veita aðhald. Flokksskírteinið var í mörgum tilvikum mikilvægara en fagleg hæfni; vinátta eða vensl við ráðherra riðu baggamuninn. Þeirri skyldu að bera sannleikanum ávallt vitni í áheyrn valdhafanna var iðulega vikið til hliðar.

Þessi brotalöm í stjórnkerfi landsins er ekki ný af nálinni. Hún hefur fylgt okkur frá fyrstu árum Heimastjórnar; verið samofin stjórnmálabaráttu alls lýðveldistímans," sagði Ólafur Ragnar.

Flokksvædda stjórnkerfið átti þátt í því hve illa fór

Hann sagði að meðan veröldin var fábrotnari og samskipti Íslands við umheiminn einföld í sniðum megi kannski segja að þetta flokksvædda stjórnkerfi hafi dugað til heimabrúks en á tímum alþjóðavæðingar, opinna og margþættra tengsla við flestar þjóðir er það hættuspil; átti tvímælalaust þátt í því hve illa fór. Þær stofnanir sem áttu að veita faglega og óháða ráðgjöf reyndust of veikar þegar mest á reið.

„Styrking stjórnkerfis og ótvírætt sjálfstæði dómstóla og stofnana á vettvangi réttarfars og eftirlits eru forgangsmál við endurreisn Íslands.

Breytingarnar þurfa að taka mið af því sem best gerist meðal vestrænna lýðræðisríkja. Menntun, reynsla og fagleg hæfni eiga að vera leiðarljós við val í trúnaðarstöður; sérhver á að geta sagt sína skoðun, tekið afstöðu í erfiðum málum án þess að óttast geðþóttavald ráðamanna. Fámenn þjóð hefur ekki efni á að vísa sínum hæfustu mönnum á bug, sólunda mannauði með slíkum hætti.

Grundvallarbreyting á stjórnsýslu og réttarfari frá flokksræði til faglegs sjálfstæðis er lykillinn að farsælli framtíð, forsenda þess að nýjum áföllum verði afstýrt," sagði Ólafur Ragnar.

Hugarfarsbreyting nauðsynleg

Hann segir að þetta gerist hins vegar ekki bara með breytingum á lögum því einnig þurfi að koma til hugarfarsbreyting og siðvæðing stjórnmálanna, að ríkur vilji sé til að leggja af með öllu þá ósiði sem hér hafa tíðkast í áratugi.

Forseti Íslands telur áríðandi að framfylgja af einurð ákvörðunum sem teknar voru um Rannsóknarnefnd Alþingis og sérstaka saksóknara, trúnaðarmenn sem tryggja eiga að réttlætinu verði fullnægt.

Vanda þarf til verka við uppkvaðningu dóma

„Slíkt er forsenda þess að sættir ríki með þjóðinni á komandi árum. Það mun taka sinn tíma að ráða öllum sakamálum til lykta því gangvirki réttaríkisins krefst þess að vandað sé til verka, dómar á endanum vel ígrundaðir, réttlátir og ótvíræðir. Vera má að Eva Joly hafi rétt að mæla þegar hún spáði á haustmánuðum að fimm ár kynnu að líða þar til næðust málalyktir," sagði Ólafur Ragnar Grímsson.