Fréttaskýring: Geðheilbrigði og geðheilsa á tímamótum

Geðdeild Landspítalans
Geðdeild Landspítalans Mbl.is/ Kristinn

Geðheilsa er einhver mikilvægasti þáttur í lífi fólks og verði hún fyrir áföllum geta afleiðingar verið miklar og langvarandi. Þetta á við einstaklinga jafnt sem þjóðir. Í dag birtist fyrsta umfjöllunin af þremur þar sem ætlunin er að fjalla um málefnið frá víðu sjónarhorni og ólíkar raddir fá að heyrast. Í þetta skiptið verður athygli beint að þeim farvegi sem geðheilbrigðismál hafa verið í. Í næstu viku verður fjallað um heim þeirra sem hafa átt við vandamál að stríða og fólks sem starfar í því umhverfi. Þriðja greinin verður svo helguð stefnu stjórnvalda. Hallur Már hallurmar@mbl.is

Fjölmargt hefur áhrif á geðheilsu fólks t.a.m: erfðafræðilegir, félagslegir, efnahagslegir og umhverfisþættir. Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) skilgreinir getu til að takast á við eðlilegt álag í lífi sínu sem mikilvægan þátt í geðheilsu einstaklinga. Ekki síður eru möguleikar á nýtingu hæfileika og möguleikar til að sýna fram á árangur eða afköst í vinnu afar mikilvægir fyrir geðheilsu fólks. Nú þegar um 13. þúsund manns eru á atvinnuleysisskrá er ljóst að í íslensku samfélagi hefur orðið forsendubrestur hvað þetta grundvallaratriði í geðheilsu fólks varðar. Eftir 18-24 mánuði án fastrar vinnu þrefaldast tíðni geðraskana. Í lok júní voru hátt í þrjú þúsund manns í þeirri stöðu að hafa verið án vinnu um svo langt skeið.

Árangur heilbrigðiskerfisins í baráttu við geðraskanir gefur einnig ástæðu til að fjalla um hvernig tekist er á við geðvandamál. Á síðustu árum hefur aðgengi að þjónustu batnað ásamt fjölgun meðferðarúrræða. Þá jókst tauga- og geðlyfjaneysla um 9% á milli ára 2009-2010. Kostnaður við notkun tauga- og geðlyfja hefur aukist úr 1.645 milljónum króna árið 2003 upp í 3,7 milljarða árið 2010. Þrátt fyrir stóraukna lyfjanotkun og fjölgun úrræða hefur örorka vegna geðfatlana þó tvöfaldast á síðustu tveim áratugum.

Hér á landi höfum við þó að mörgu leyti verið framsýn á ýmsum sviðum geðheilbrigðismála. Hér tíðkast ekki að óla niður fólk og stofnanavæðing náði aldrei jafn mikilli útbreiðslu hér og víða annarsstaðar. Afstofnanavæðing tók jafnframt stórt skref fyrir nokkrum árum þegar peningar sem fengust fyrir sölu Landssímans voru nýttir í Straumhvarfa-verkefnið þar sem rúmlega 130 manns komust í studda búsetu.

Ekki er allt sem sýnist

Á undanförnum tíu árum hefur umræða um geðheilbrigðismál opnast upp á gátt. Að hluta til má rekja þetta til skrifa bandaríska blaðamannsins Roberts Whitakers um geðlyf og áhrif markaðsafla á meðhöndlun geðraskana. Þá hefur mikið verið ritað um upptök geðsjúkdóma og því hefur verið haldið fram með sannfærandi hætti að uppruni geðsjúkdóma sé ekki í efnaójafnvægi í heila. Vísindamenn og geðlæknar á borð við Daniel Fisher, Irving Kirsch, David Healy, Daniel Carlat auk Whitakers hafa haft mikil áhrif á umræðu um eðli geðsjúkdóma. Í grunninn er því haldið fram að ekki hafi verið sýnt með óyggjandi hætti fram á að geðsjúkdómar stafi af efnaójafnvægi í heila sem lyf geti læknað. Whitaker og Healy halda því raunar fram að lyfin geti gert illt verra. Geðlæknisfræðin hefur því átt undir högg að sækja og ekki hefur umræða um ítök lyfjaiðnaðarins við gerð flokkunarkerfa geðsjúkdóma bætt stöðu hennar.

Ekki síður hafa grasrótarsamtök fólks sem hefur átt í baráttu við geðraskanir náð að vekja athygli á sinni hlið málsins sem vantaði tilfinnanlega. Þar hefur mikið unnist og verður seint metið til fulls.

Eðlilegt að fólk sé ringlað

Daniel Fisher sem kom hingað til lands fyrir stuttu og hélt fyrirlestur, er lífefnafræðingur og geðlæknir. Hann greindist með geðklofa en hefur náð fullum bata með samtalsmeðferð án lyfja. Þrátt fyrir það mælir hann ekki með því að fólk hætti að nota lyfin sín. Raunar gerir enginn það, margir af hörðustu gagnrýnendum geðlyfjanotkunarinnar eru sammála um að í mörgum tilfellum séu þau nauðsynleg. Að sama skapi eru flestir sammála um að sú lyfjamenning sem virðist vera búin að skjóta rótum í samfélagi okkar sé afar óæskileg. Þversagnir af þessu tagi einkenna umræðu um geðraskanir og meðferðir við þeim. Vísindagreinar hafa verið birtar sem styðja afar ólík sjónarmið í þessum efnum.

Eðlilega kemur mörgum á óvart að nú sé verið að deila um upptök og eðli geðraskana. Fólk hefur almennt mikla trú á vísindum og ekki síst læknavísindunum þar sem ótrúleg afrek hafa verið unnin. Upp úr 1980, með tilkomu flokkunarkerfisins DSM-III, varð sú skoðun ríkjandi að geðraskanir ættu rætur sínar í efnaójafnvægi í heila. Þessi skýring byggðist á vísindalegum grunni og skapaði grundvöll fyrir trú á því að hægt væri að laga raskanir með vísindalegum hætti. Að margra áliti hefur of mikið verið leitað til vísindanna til að útskýra og leysa vandamál sem eru í eðli sínu mannleg eða félagsleg. Eftir stendur að þrátt fyrir alla okkar tækni og kunnáttu vitum við alls ekki nægilega mikið um geðraskanir.

Önnur þversögn sem flækir málið enn frekar er sú að allt að fimmtungur þeirra sem þjást af geðklofa og helmingur þunglyndra er ekki greindur og meðhöndlaður, með tilheyrandi kostnaði fyrir samfélagið. Jafnvel þó að á sama tíma sé talað um of margir fái greiningu.

Hvar liggur vandinn?

Vandamálið er stórt og erfitt er að ná fyllilega utan um það. Enda hefur fólk með vandamál í gegn um tíðina gjarnan fallið á milli félags- og heilbrigðiskerfisins eða kastast á þar í milli.

Almennt er talið að um 22-25% (ca. 75.200 manns á Íslandi) fólks glími við geðheilbrigðisvandamál og geðfatlaðir séu um 2,7% íbúa (8.640 manns á Íslandi). Geðraskanir mynda annan stærsta heilbrigðisvanda í Evrópu. Einn af hverjum fjórum Evrópubúum er talinn glíma við geðraskanir á einhverjum tímapunkti og 2/3 þeirra glíma við kvíða- og þunglyndisraskanir.

Áreitið sem fólk býr við í hversdagslegu lífi gerir lyfjanotkun vissulega að augljósum kosti til að bregðast við slíkum vandamálum og hefur hún án vafa hjálpað mörgum. Fólk sem er að berjast við að ná endum saman og þarf að sjá fyrir heimili hefur oft hvorki tíma né fé til að stunda viðtalsmeðferð.

Fráleitt er að skella sökinni um vöxt vandamálsins á fólk sem vinnur af miklum heilindum í þágu geðheilbrigðis. Við lifum í flóknum heimi þar sem kröfur til fólks fara sívaxandi. Miklu fremur þarf að skoða þá menningu sem hefur skapast í kring um geðheilbrigði og ekki síður eigin viðhorf til geðraskana og hvernig þau hafa mótast.

Hvernig breytinga er þörf

Lengi hefur verið á stefnuskrá heilbrigðisyfirvalda að stefnt skuli að skynsamlegri notkun geðlyfja og ýmislegt er verið að gera til að örva þá þróun. Það breytir ekki þeirri stöðu sem við erum í. Kjarninn í málflutningi þeirra sem rætt er við í blaðinu í dag er sá að nauðsynlegt sé að færa þjónustu og umræðu um geðheilsu frekar inn í meginstrauminn. Miðað við umfang vandans og þróun síðustu áratuga virðist sem svo að það sé leiðin áfram. Breytinga er þörf á mismunandi stigum til að þjónustan og úrræðin miðist ekki að svo miklu marki við að kæfa elda með geðlyfjum.

Segja má að lyf og í þessu tilfelli geðlyf (við notum mest af öllum Norðurlandaþjóðunum af þunglyndis- og ofvirknilyfjum) séu tákngervingur fyrir ákveðið hugarfar sem ríki í samfélaginu. Of oft virka þau sem skyndilausn í stað þess að takast á við rót vandamálsins.

Það er erfitt að takast á við vandamál með því að ræða við allt tengslanet þess sem á í vanda með geð sitt. Það er erfitt að gera róttækar breytingar á lífsmynstri einstaklings, hvað þá heillar þjóðar. Það er erfiðara að stöðva einelti en að sinna bara þolandanum. Það er erfitt að fá heila þjóð til að breyta viðhorfi sínu gagnvart geðheilsu. Það er því verðugt verkefni fyrir höndum þar sem margt bendir til að ástandið fari versnandi.

Nánar um málið
í Morgunblaðinu
Áskrifendur:
Nánar um málið
í Morgunblaðinu
Áskrifendur:
Fleira áhugavert
Fleira áhugavert