Selja, gefa eða henda matnum?

Franska þingið samþykkti samhljóða hinn 21. maí síðastliðinn lög sem skylda stórmarkaði til að gefa óseldan en ætan mat til hjálparsamtaka eða nota í dýrafóður.

Nýju lögin banna stórmörkuðum að viljandi spilla óseldum mat þannig að ekki sé hægt að borða hann. Stærri verslanir, þ.e. yfir 400 fermetrar að stærð, munu þurfa að gera formlega samninga við hjálparsamtök fyrir júlí 2016 en greiða allt að 11,34 milljónir króna í sektir eða eyða allt að tveimur árum í fangelsi ella.

Markmið frönsku ríkisstjórnarinnar er að minnka matarsóun um helming fyrir árið 2025. Umrædd lög eru hluti af víðtækari aðgerðum franskra stjórnvalda til þess að ná þessu markmiði. Talið er að meðal-Frakkinn fleygi 20-30 kílóum af mat árlega en matarsóun kostar frönsku þjóðina hátt í 300 milljarða króna árlega, eftir því sem kemur fram í frétt The Guardian um málið. Lögin gera líka ráð fyrir fræðslu um matarsóun í skólum og fyrirtækjum. Þá verða engar „best fyrir“-dagsetningar á ferskum matvörum frá og með febrúar 2016.

Samtök verslunar og dreifingar í Frakklandi, sem sinna hagsmunagæslu fyrir eigendur stórmarkaða þar í landi, eru ósátt við lögin. Bent er á að stórverslanir séu á bak við aðeins 5% matarsóunar í landinu og margar þeirra hafi nú þegar gert samninga við góðgerðarsamtök um matargjafir.

Ráðuneytið styrkir um 1,8 milljón

Ekki hefur verið gengið svo langt á Íslandi að skylda verslanir til þess að gefa hjálparsamtökum gamlan eða útrunninn mat.

Hins vegar ákvað umhverfis- og auðlindaráðherra sl. föstudag að að ráðuneytið skyldi verja 1,8 milljónum króna til að gera nokkrar af tillögum starfshóps um matarsóun að veruleika. Starfshópurinn, sem var skipaður af ráðherra haustið 2014, skilaði af sér þrettán tillögum í apríl síðastliðnum um hvernig mætti draga úr sóun matvæla. Þær tillögur sem ráðuneytið styrkir varða m.a. fræðslu um geymsluþolsmerkingar matvæla og geymsluaðferðir matvæla, undirbúning vefsíðu með upplýsingum um matarsóun og framkvæmd spurningarkönnunar um matarsóun. Ingveldur Sæmundsdóttir, aðstoðarmaður ráðherra, segir að þó svo að ekki hafi verið ákveðið að styrkja allar tillögur hópsins séu sum hver í undirbúningi. Því verði flest verkefnin að veruleika.

Má gefa mat samkvæmt lögum

Til að koma í veg fyrir að ætum mat sé hent selja nú fjölmargar verslanir mat á síðasta söludegi með góðum afslætti og einhverjar þeirra gefa hjálparsamtökum slíkar matvörur.

Samkvæmt 10. gr. reglugerðar um miðlun upplýsinga um matvæli til neytenda ber seljandi ábyrgð á því að matvæli, sem seld eru þegar þau eru komin fram yfir dagsetningu lágmarksgeymsluþols, séu neysluhæf.

Að sögn Eggerts Ólafssonar í atvinnu- og nýsköpunarráðuneytinu að ekki bæri að skilja orðalagið of bókstaflega. Greinin kæmi ekki í veg fyrir að matvæli, sem komin eru fram yfir dagsetningu lágmarksgeymsluþols, séu gefin. Þó skuli ekki gefa matvæli sem ekki eru örugg, þ.e. heilsuspillandi eða óhæf til neyslu.

Engin skilgreining í lögum

Matvæla- og landbúnaðarstofnun Sameinuðu þjóðanna (FAO) áætlar að þriðjungur matvælaframleiðslu, eða um 1,3 milljarðar tonna matvæla, fari til spillis. Líkur eru til þess að matarsóun sé líka stórt vandamál á Íslandi en ekki eru til nákvæmar tölur yfir hlutfallið hér á landi.

Í nýlegu svari umhverfis- og auðlindaráðherra við fyrirspurn Brynhildar Pétursdóttur þingmanns kemur fram að matarsóun hafi ekki verið skilgreind sérstaklega hér á landi í lögum eða reglugerðum. Almennt megi segja að matvæli fari forgörðum af ýmsum ástæðum í virðiskeðjunni, allt frá frumframleiðslu til fullbúinna afurða, þ.m.t. öll rýrnun framleiðslu til manneldis frá frumframleiðslu til neytenda. Bent er á að sóun matvæla samkvæmt FAO vísi til þess hluta matarsóunar sem nýta hefði mátt til manneldis.

Engar tölur yfir sóun hér

Þá segir einnig í svari ráðherra að ekki séu til áreiðanlegar tölur um umfang matarsóunar hér á landi. Hins vegar hafi Sorpa bs. kannað innihald blandaðs heimilisúrgangs í tunnum við heimili á höfuðborgarsvæðinu. Könnun frá nóvember 2014 sýni að flokkurinn „lífrænn niðurbrjótanlegur eldhúsúrgangur“ sé um 40% innihaldsins og flokkurinn „annar lífrænt niðurbrjótanlegur úrgangur“ sé um 5%. Á árinu 2014 söfnuðust um 30.000 tonn af þessum tveimur úrgangsflokkum frá 84.000 heimilum með tæplega 209.000 íbúum á höfuðborgarsvæðinu, eða sem nemur um 65 kg á íbúa. FAO áætlar hins vegar að hver íbúi í Evrópu og Bandaríkjunum hendi 95-115 kílóum af mat á hverju ári.

Þá er vísað til norskrar skýrslu frá árinu 2013 þar sem fram kemur að heildarumfang sóunar sé alls 361.000 tonn. Þar af sé 231.000 tonna matarsóun hjá neytendum eða um 64%, 68.000 tonn í verslunum (19%), 60.000 tonn í matvælaframleiðslu (16,6%) og 2.000 tonn hjá heildsölum (0,6%).

Fyrsta íslenska rannsóknin

Landvernd vinnur nú að forrannsókn á matarsóun með stuðningi Reykjavíkurborgar en um er að ræða fyrstu rannsókn á matarsóun á Íslandi. „Við erum með tvo starfsnema úr umhverfis- og auðlindafræði við HÍ sem vinna að þessu en við eigum von á niðurstöðum í júní,“ segir Rannveig Magnúsdóttir hjá Landvernd og bætir við að heimasíðan matarsoun.is haldi utan um öll þessi matarsóunarverkefni og verði m.a. notuð til að birta niðurstöðurnar.

Hún bendir á, að matarsóun snúi aðeins að mat sem hefði mátt nýta en er hent. Þar af leiðandi séu úrgangsrannsóknir Sorpu að vissu leyti ónákvæmar en þar sé ekki gerður greinarmunur á bananahýði og beinum og raunverulegum matarleifum. „Við erum ekki með neinar tölur um matarsóun á Íslandi en það breytist þegar niðurstöðurnar koma.“

Nánar er fjallað um málið í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins