Að klappa á kvið konu

Óttar Guðmundsson þekkir flestar söguhetjur Íslendingasagnanna. Þorfinnur karlsefni er þar …
Óttar Guðmundsson þekkir flestar söguhetjur Íslendingasagnanna. Þorfinnur karlsefni er þar ekki undanskilinn. mbl.is/Rax

Eftir að hafa greint helstu hetjur Íslendingasagnanna með geðsjúkdóma eða persónuleikaraskanir í bókinni Hetjur og hugarvíl, gægist Óttar Guðmundsson geðlæknir undir rekkjuvoðir í baðstofum og skálum sögualdar í bókinni Frygð og fornar hetjur – Kynlíf í Íslendingasögum. Hann bregður upp kynjagleraugum og túlkar og les á milli línanna í frásögnum siðprúðu munkanna forðum sem veigruðu sér við að skrifa um veikleika og lystisemdir holdsins.

Meira en aldarfjórðungur er liðinn síðan Óttar Guðmundsson, geðlæknir og rithöfundur, fékk hugmyndina að nýútkominni bók sinni, Frygð og fornar hetjur – Kynlíf í Íslendingasögum. „Ég er eiginlega búinn að vera með hana í smíðum síðan 1990 þegar ég gaf út Íslensku kynlífsbókina, en þar kom ég inn á kynlífsvandamál í Íslendingasögunum og notaði dæmi úr þeim. Ég sló fram þeirri tilgátu að Hallgerður langbrók væri fórnarlamb sifjaspells, því Þjóstólfur, fóstri hennar, hefði misnotað hana kynferðislega þegar hún var unglingur.“

Þótt Íslendingasögurnar væru ekki í aðalhlutverki í Íslensku kynlífsbókinni, voru þar ýmsar tilvísanir í kynlífssögu Íslendinga fyrr og síðar í bland við almenna fræðslu um kynlíf og líffærafræði. Svo vel þótti Óttari takast til að bókin var tilnefnd til Íslensku bókmenntaverðlaunanna.

„Upp frá þessu fór ég að lesa Íslendingasögurnar kerfisbundið með allt öðru hugarfari, fyrst með áherslu á geðveiki og persónuleikaraskanir, síðan kynlíf, samskipti kynjanna og ekki síst stöðu kvenna. Þessar sögur hafa fylgt mér frá því ég var barn. Ég lærði utanað Kappa, Íslendingasögur fyrir börn, eftir Marinó Stefánsson, gamlan barnaskólakennara, sem leiddi mig inn í þennan heim og ég stend í ómældri þakkarskuld við.“

Lostinn frá djöflinum

Heimildir um rekkjusiði fólks til forna reyndust af skornum skammti eins og við var að búast. „Íslendingasögurnar og Sturlungu rita siðprúðir munkar á kristilegum tímum. Þeir eru því býsna fáorðir um kynlíf, enda lostinn talinn frá djöflinum kominn. Ýmislegt er þó gefið í skyn og margt í skrifum þeirra hefur dulda kynferðislega merkingu. Til dæmis segir frá mönnum sem eru drepnir í rúminu við hlið eiginkonu sinnar, lagt er til þeirra með sverði og þeir táknrænt kvengerðir með þeim hætti. Munkarnir leika sér með tákn og orð, djörfustu og reyndar einu lýsingarnar á samförum karls og konu eru í Grettis sögu og Njálu þar sem talað er um „að klappa á kvið konu“ – sem hlýtur að tákna samfarir í trúboðastellingu“.

Óttar segir að í norrænni goðafræði kveði við allt annan tón, þar sé enginn tepruskapur á ferð. „Goðafræðin fjallar heilmikið um kynlíf en líka kynhegðun á borð við samkynhneigð, sifjaspell, ödipusarduld og hórdóm. Slíkt er harðbannað í Íslendingasögunum og því velti ég fyrir mér hvort goðafræðin speglaði frekar tíðarandann því þar er allt vaðandi í frillulífi og framhjáhaldi. Það er ekki fyrr en í Sturlungu sem fram kemur að menn eiga sér margar frillur og velja þær af sömu natni og eiginkonu eða friðil handa dætrum sínum. Munkarnir hefðu þó ábyggilega aldrei leyft sér að segja frá konu sem sængaði hjá fjórum mönnum í skiptum fyrir skart eins og goðafræðin greinir frá,“ segir Óttar með skírskotun í háttalag Freyju, gyðju ástar og frjósemi, sem seldi sig fjórum dvergum fyrir Brísingamenið.

Þrátt fyrir að hafa lesið Íslendingasögurnar spjaldanna á milli kom Óttari ýmislegt á óvart þegar hann fór að rýna sérstaklega í samskipti kynjanna í tengslum við bókarskrifin. „Konur eru ótrúlega kúgaðar, réttlausar og áhrifalausar um eigið líf. Eiginkonur, mæður og dætur eru skiptimynt í viðskiptum eiginmanna, sona og feðra. Þorgils örrabeinsfóstri í Flóamannasögu gefur vini sínum í Noregi eiginkonu sína, Guðrúnu, að skilnaði þegar hann snýr til Íslands með þeim orðum að hann hafi alltaf vitað að vinurinn væri skotinn í henni. Á banalegunni ráðstafar Þórólfur Kveldúlfsson konu sinni til vinar og svo mætti lengi telja. Meira að segja sextán ára strákar hafa ráðstöfunarrétt yfir mæðrum sínum ef því er að skipta. Slíkur réttur er lögvarinn í Grágás og einnig réttur feðra til að drepa unga menn sem þeim þóknast ekki að fari á fjörurnar við dætur þeirra. Gísli Súrsson drepur tvo pilta sem daðra við Þórdísi systur hans og enginn kippir sér neitt upp við það.“

Karlaveldið slær eign sinni á frjósemi kvenna, eins og Óttar kemst að orði – og talar alltaf í nútíð um söguöldina, rétt eins og hún hafi verið í gær. „Karlarnir hafa töglin og hagldirnar í samskiptum kynjanna, nánast guðlegt vald. Allt gengur út á að efla sín völd. Snorri Sturluson lítur til dæmis á dætur sínar eins og lausafé og giftir þær í þeim tilgangi helstu höfðingjum landsins. Engu að síður stendur körlum stuggur af konum, þær þykja viðsjárverðar og svikular. Alls staðar er varað við konum, til dæmis í Hávamálum. Niðurstaða mín er sú að karlarnir lifi í stöðugum ótta við að þær beri barn annars manns undir belti.“

Brot gegn eiginmanni

Ein er sú kona sem af öðrum ber og lætur ekki kúga sig. Hallgerður langbrók heitir hún og var kveikjan að Frygð og fornir kappar. „Uppáhaldssögupersónan mín í Íslendingasögunum,“ segir Óttar. „Afburða fögur og klár. Þótt hún sé frá unglingsaldri mikið fórnarlamb er hún ótrúlega sterk kona sem hagar sér eins og karlmaður og er fyrir vikið hötuð af þjóðinni. Staða kvenna ræðst af föður þeirra og hversu öfluga karla þær hafa í kringum sig til að verja heiður þeirra. Brot gegn konu, nauðgun þar með talin, er brot gegn eiginmanni hennar eða föður. Að sama skapi er litið á brot gegn ambátt sem brot gegn eiganda hennar og engin viðurlög eru við að nauðga förukonu. Það þykir allt í lagi þegar Grettir nauðgar vinnukonu, hún er réttlaus og enginn kemur henni til varnar.“

Þar sem Óttar vinnur mikið með fólki í kynleiðréttingarferli hjó hann sérstaklega eftir því að samkvæmt Grágás var harðbannað að viðlögðum háum sektum og útlegð að villa á sér heimildir og klæðast fötum hins kynsins. „Greinilega vita höfundar Grágásar af einhverjum sem ekki eru sáttir við sitt kyn. Þá er í goðafræðinni löng frásögn af því þegar Þór, klæddur eins og kona, fer á fund jötunsins Þryms, og rennir sú frásögn stoðum undir að goðafræðin spegli frekar raunveruleikann en Íslendingasögurnar. Í þeim kemur aftur á móti fram að mönnum er endalaust núið um nasir að vera samkynhneigðir, eða argir, eins og það er kallað og þykir grófasta móðgun. Mikið af hörmungum Njálu má rekja til þess að menn væna hver annan um að vera argir. Skarphéðinn vænir Flosa um ergi og Flosi vænir Njál og fleiri dæmi mætti tína til. Meira að segja kvennamaðurinn mikli Þormóður Kolbrúnarskáld er vændur um ergi og lætur sig ekki muna um að drepa þrjá eða fjóra menn sem að því dylgja.“

Í bókinni Frygð og fornar hetjur – Kynlíf í Íslendingasögum kemur höfundurinn víða við. Sums staðar getur hann í eyðurnar, beitir ímyndunarafli sínu og skáldaleyfi ef honum býður svo við að horfa.

Þá veltir hann upp ýmsum spurningum, sumum svarar Óttar Guðmundsson, öðrum geðlæknirinn Óttar Guðmundsson. Eftir lesturinn blasir við að á söguöld þegar hetjur riðu um héruð eins og Jónas kvað svo fallega – var mannleg náttúra söm við sig.

Stuð í Sælingsdalslaug

Óttar fjallar um kynferðislegan undirtón í nokkrum Íslendingasögum í kaflanum Kynlíf í einstökum sögum: „Frægasta tilhugalíf í Íslendingasögum er samdráttur þeirra Bolla, Kjartans og Guðrúnar Ósvífursdóttur í Laxdæla sögu. Eftir lát eiginmanns Guðrúnar númer tvö, Þórðar Ingunnarsonar, bjó ekkjan unga áfram í Sælingsdal. Þar var heitt vatn í jörðu og útilaug sem fólk notaði til baða og samvista. Unglingspiltar sunnan úr Laxárdal fóru að venja komur sínar í laugina, þeir frændur og vinir Kjartan Ólafsson og Bolli Þorleiksson. Guðrún sat með þeim í lauginni ogmarg var spjallað. [...] Líklega hafa þau verið nakin í lauginni og ekki er að efa að drengjunum hefur risið hold í heitu vatninu.

Ekkjan unga hefur setið berbrjósta andspænis þeim eins og freistingin holdi klædd. Þeir glápa úr sér augun henni til skemmtunar og sjálfum sér til óbóta. Piltarnir tveir jöfnuðu sig aldrei eftir þessar baðferðir og þá sjón sem við blasti. Báðir urðu þeir ástfangnir af kátu ekkjunni í vatninu og hún stjórnaði eftir þetta öllu þeirra lífi.“

Myndskreytingar í bókinni eru eftir Jóhönnu V. Þórhallsdóttur.
Myndskreytingar í bókinni eru eftir Jóhönnu V. Þórhallsdóttur.
Nánar um málið
í Morgunblaðinu
Áskrifendur:
Nánar um málið
í Morgunblaðinu
Áskrifendur:
Fleira áhugavert
Fleira áhugavert