Innlent | Morgunblaðið | 14.12.2017 | 15:41

Greinilegar breytingar í jöklinum

Ragnar Axelsson hefur flogið þrjár ferðir yfir Öræfajökul frá því að sigketillinn sást fyrst 17. nóvember. Hann flaug fyrstu ferðina 19. nóvember, aftur 28. nóvember og svo þriðju ferðina 11. desember. Vísindamenn í Eldfjallafræði- og náttúruvárhópi HÍ áætluðu eftir myndunum að sigketillinn hefði verið 22 metra djúpur og um kílómetri í þvermál 19. nóvember. Eftir flugið 28. nóvember mældist ketillinn um 1.200 m í þvermál, á milli ystu sjáanlegu sprungna, og samkvæmt þrívíddarmyndunum var áætlað að ketillinn væri orðinn tvöfalt dýpri eða yfir 40 metra djúpur. Verið er að ganga frá þrívíddarlíkani og samsettri loftmynd eftir þriðja flugið.

Ratsjármæling úr lofti

Vísindamenn frá Jarðvísindastofnun flugu yfir jökulinn í flugvél Flugmálastjórnar 18. nóvember, 27. nóvember og 11. desember og mældu yfirborð jökulsins með flughæðarradar. Þeir taka það fram að þegar mælt er að vetrarlagi á hájöklum, eins og á Öræfajökli, þurfi að leiðrétta fyrir svokallaðri kuldabylgju.

„Hjarnið frýs á veturna og þá kemur endurkast ekki frá yfirborðinu heldur frá fleti niðri í hjarninu þar sem það er við frostmark. Ef miðað er við fyrstu mælingu, 18. nóv., er þessi leiðrétting talin vera 30 cm 27. nóv. og 85 cm 11. desember. Með leiðréttingunni næst gott samræmi milli hæðarmælinga utan við ketilinn. Innbyrðis nákvæmni mælinganna er talin 1 metri,“ segir í upplýsingablaði frá Jarðfræðistofnun Háskóla Íslands.

Mynd tekin 19. nóvember 2017 kl. 13:11. Hvannadalshnjúkur sést fyrir miðri mynd. mbl.is/RAX

Samkvæmt radarmælingunum var mesta dýpi sigketilsins 17 metrar 18. nóvember, 21 metri 27. nóvember og 23 metrar 11. desember.

Þrívíddarmyndir eftir ljósmyndum

Ingibjörg Jónsdóttir, dósent í landfræði við HÍ, er einn vísindamannanna sem mynda Eldfjallafræði- og náttúruvárhópinn. Hún hefur unnið þrívíddarmyndir eftir ljósmyndum Ragnars Axelssonar og áætlað út frá þeim breytingar sem orðið hafa á yfirborði jökulsins. Hún segir að ljósmyndirnar og líkönin sem byggð eru á þeim segi heilmikla sögu um breytingarnar í jöklinum. Ljósmyndirnar sýna endurvarp frá yfirborði jökulsins, sem er veigamikið í þessu tilfelli, og sýna þar að auki mikilvæg smáatriði og breytingar í yfirborði jökulsins. Lögun ketilsins hafi greinilega breyst á þessu tímabili, sprungumynstrið orðið flóknara og komnir stallar á milli sprungna.

Ljósmyndir RAX eru ótrúlega nákvæmar, þrátt fyrir erfið birtuskilyrði og tiltölulega einsleitt yfirborð.

Ingibjörg var spurð hvers vegna muni svo miklu á niðurstöðum ratsjármælinganna og þrívíddarmyndanna. Hún sagði að hvor mæliaðferð hafi einhver skekkjumörk, en þau skýri ekki muninn, og að kvörðun sé mikilvæg í báðum tilfellum.

„Við erum að prófa þessa aðferð, að gera þrívíddarmyndir eftir ljósmyndum, í fyrsta skipti. Aðferðin hefur reynst afar vel hvað varðar útmörk og nákvæma kortlagningu á fyrirbærum, en við viljum einnig hafa mikla nákvæmni í dýpismælingunum. Við höfum því óskað eftir að fá að fara með nákvæm GPS-staðsetningartæki upp á jökulinn og taka þar nokkra mælipunkta, sem séu greinilegir úr flugvél, til að kvarða þetta,“ sagði Ingibjörg. Hún sagði að GPS-mælingin muni sýna með óyggjandi hætti hvað sigketillinn er orðinn djúpur og hjálpa mikið við þróun aðferðarinnar, sem svo geti komið að gagni við margvíslegar aðstæður.

Mynd tekin 28. nóvember kl. 12:35. Horft niður í Hornafjörð. mbl.is/RAX

Ragnar er reyndasti ljósmyndari Morgunblaðsins. Hann hefur flogið þrjár ferðir yfir Öræfajökul eftir að vart varð við sigketilinn.

„Ég hef oft flogið yfir Öræfajökul og þekki hann nokkuð vel,“ sagði Ragnar. „Þegar við flugum þarna yfir 19. nóvember voru með mér Sölvi bróðir minn, flugstjóri, og Tómas Guðbjartsson hjartaskurðlæknir. Við sáum greinilega að sigketill hafði myndast. Það sáust vel hringlaga sprungur norðaustan og austan í brúnum sigketilsins.“

Ragnar segir að hvít auðn jöklanna geti blekkt augað og gert erfitt að áætla t.d. fjarlægðir. Þess vegna hafi verið gott að Ómar Ragnarsson var þarna staddur á flugvél. „Ómar flaug lágt yfir jökulinn, rétt yfir yfirborðinu, og við vorum talsvert hærra. Ég tók myndir af flugvélinni hans Ómars í lágfluginu. Af þeim að dæma voru sprungurnar svipað breiðar og skrokkur flugvélarinnar sem hann var á. Ég hugsa að svona sprunga hefði gleypt vélina.“

Þeir félagarnir flugu aftur yfir Öræfajökul 28. nóvember. „Okkur bar öllum saman um að sigketillinn hefði greinilega dýpkað og sprungurnar voru orðnar greinilegri,“ sagði Ragnar. „Hringlaga sprungur mörkuðu greinilega sigketilinn að vestan, norðan og austan. Svo teygðu þær sig til suðurs frá katlinum og líkt og máðust út í jöklinum.“

Mynd tekin 11. desember 2017 kl. 11:49. Horft niður í Hornafjörð. mbl.is/RAX

Enn flugu þeir austur að Öræfajökli 11. desember. „Þá fannst okkur að ketillinn hefði dýpkað enn meira. Okkur bar alveg saman um það. Ketillinn var líka orðinn enn greinilegri en áður. Það hafði myndast einhvers konar mynstur í yfirborð jökulsins út frá sigkatlinum sem teygði sig til suðsuðvesturs. Þetta mynstur og sigketillinn mynduðu líkt og stóran dropa þar sem ketillinn var stærsti hluti dropans.

Sprungurnar í börmum sigketilsins voru orðnar greinilegri. Það hafði skafið ofan í sprungurnar og sums staðar hafði snjóþekjan brostið. Þar sást niður í kolsvart hyldýpið. Austan í barmi ketilsins var eins og jökullinn hefði sunkað niður þannig að það höfðu myndast stallar á milli sprungnanna. Þessir stallar voru líkt og þrep frá sigkatlinum og að yfirborði jökulsins. Skuggarnir drógu þetta vel fram.“

Ragnar tók myndirnar í öllum ferðunum í kringum hádegisbil, dagurinn er stuttur og sólin lágt á lofti og því verða skuggarnir greinilegir. Þeir voru á lítilli eins hreyfils flugvél og gátu farið nokkuð hægt yfir. Ragnar tók allar myndirnar út um opinn glugga.

Þeir félagarnir flugu marga hringi yfir jöklinum í mismunandi hæð, allt frá rúmlega 6.000 fetum, sem er rétt yfir jöklinum, og upp í 10.000 fet. Þess má geta að Hvannadalshnjúkur teygir sig 2.110 metra (6.922,5 fet) upp í loftið.

Ingibjörg Jónsdóttir fékk ljósmyndir úr öllum flugferðunum og notaði myndirnar úr ferðinni frá 11. desember til að útbúa þrívíddarmyndina sem hér birtist, en nánar verður fjallað um niðurstöðurnar fljótlega.