Skúli var mikil tilfinningavera

Sólin kyssti kinn þegar Þórunn Jarla Valdimarsdóttir sigldi út í Viðey í vikunni til fundar við anda Skúla fógeta sem þar byggði og bjó. Þórunn sendir nú frá sér bók um þennan föður Reykjavíkur sem var breyskur maður en framkvæmdaglaður enda frekur og hvatvís en líka bullandi tilfinningavera. Skúli var landreisnarmaður, eldsmaður og iðandi í skinninu. Hann má ekki gleymast.

Ég heillaðist af Skúla fyrir fjórum árum þegar ég var beðin um að flytja um hann erindi á Vetrarhátíð. Þegar okkar stærstu menn liggja óbættir hjá garði vaknar í mér verndarinn, enda er Þór í nafni mínu og hann sami guð og Júpiter, verndari jarðar. Ég hellti mér því í að rannsaka Skúla og hefði getað skrifað nokkrar doktorsritgerðir, slíkt er magn heimilda til um hann, en mér endist ekki aldur til þess svo ég læt þessa bók fyrir alþýðu duga,“ segir Þórunn Jarla Valdimarsdóttir, rithöfundur og sagnfræðingur, en hún afhenti Hrefnu Róbertsdóttur, forseta Sögufélags, fyrsta eintakið af bók sinni um Skúla fógeta Magnússon úti í Viðey í vikunni, sem er vel við hæfi því þar lét Skúli byggja slotið, fyrsta steinhúsið á Íslandi og þar bjó hann með fjölskyldu sinni.

„Það hefur verið sérlega ánægjulegt að skrifa þessa bók, enda er ævi Skúla ótrúlega ævintýraleg. Björn Þorsteinsson, minn mentor og merkasti sagnfræðingur sinnar kynslóðar, sagði eitt sinn í erindi sem hann flutti um Reykjavík að tvennt merkilegt hefði gerst í Íslandssögunni: Landnám Íslands og Skúli. Og þetta er satt því Skúli var mjög stór í sögunni. Hann barðist meðal annars fyrir byggingu fyrstu almennilegu húsanna á Íslandi, fyrstu steinhúsunum. Hefði Skúli ekki verið svona vökull, hvatvís og frekur og vel tengdur í Danmörku hefði ekkert af þessu fé til framkvæmdanna komið hingað til Íslands frá danska kónginum. Skúli sigldi heim frá Kaupmannahöfn vorið 1752 með konunglegt leyfi til að byggja steinhús úti í Viðey og fé til framkvæmdanna. Hann fyllti fjögur skip af góssi og fólki til að byggja fyrsta vísi að götu hér í villta vestrinu. Það er falleg fæðingarsaga borgar og fyrir vikið er hann sagður faðir Reykjavíkur. Skúli hóf líka þilskipaútgerð en það var tvöfaldur skuggi yfir honum að mati vinstrisinnaðra sagnfræðinga kalda stríðsins, hann var verksmiðjurekandi og skattmann. En þegar Skúli hóf viðreisn landsins stóðu embættismenn landsins þétt saman. Þeir voru landreisnarmenn og hugsuðu verklega, á meðan Fjölnismenn hugsuðu um tungu og rómantík, og drápu rímur og grallarasöng,“ segir Þórunn og bætir við að fljótlega eftir uppbygginguna í Viðey hafi hungrið lagst yfir landið.

„Einn af hverjum tíu dó seint á fimmu átjándu aldar, svo lögðust móðuharðindin yfir með öllum sínum þunga 1783 og einn af hverjum fimm dó hér á landi. Þá voru Íslendingar flestir eins og börnin í Jemen núna. Við erum búin að gleyma því í sukki og svínaríi nútímans.“

Braut þrjár gaddakylfur í áflogum við lögregluna

Skúli var Skagfirðingur en flutti ungur í Kelduhverfi og Aðaldal.

„Hann er kominn af bókakörlum og biskupum, en biskupabörnin forfeður hans voru lausaleiks. Skúli var drengur númer tvö hjá foreldrum sínum, svo hann fékk að vera fíflið en stóri bróðir hans átti að vera gáfubarnið. Eins og allt gott fólk sem eitthvað verður úr þá lenti Skúli í áföllum í bernsku, hann missti eldri bróður sinn og tók við hlutverki elsta sonar. Stuttu síðar drukknaði faðir hans og þá þurfti hann að vera höfuð fjölskyldunnar, aðeins 16 ára strákur,“ segir Þórunn og bætir við að Skúli hafi fæðst óþekkur.

„Hann hrekkti systkini sín. Var látinn vinna mikið svo hann fengi útrás fyrir orkuna. Afi hans, séra Einar í Garði í Kelduhverfi, dró hann kvölds og morgna út í kirkju þau ár sem hann var hjá honum til að reyna að ná úr honum óþekktinni, lét hann hugleiða þar. Það bar lítinn árangur, enda er Skúli eldsmaður, fæddur um miðjan desember í merki bogmanns, svo hann iðaði í skinninu, heitur skapmaður. Eitt sinn á fylliríi í Kaupmannahöfn sprakk hann og réðist á löggur þegar átti að loka þar sem hann sat að sumbli. Hann braut í þeim áflogum þrjár gaddakylfur og var dreginn fyrir dómara. Þetta sýnir að í honum bjó maður sem lætur verkin tala.“

Í Þingeyjarsýslu var merk miðja menningar

Þórunn segir að eitt af því fallega sem hún hafi áttað sig á við að skrifa bókina um Skúla, sé að ástæðan fyrir því að Þingeyingar eru gáfað fólk, sé sú að þar voru tvö af allra feitustu brauðum á landinu, Grenjaðarstaður og Múli, og líka Rauðaskriða.

„Mikið höfðingjaveldi var þarna nyrst í Aðaldal sem Skúli átti ungur samskipti við. Þegar rektorar í fullu fjöri í Skálholti vildu hafa það náðugt, fóru þeir að Grenjaðarstað til að lifa á öllu þessu smjöri. Þorleifur galdramaður Skaftason sat í Múla, en hann var stjúpi Skúla. Hann kunni mál hrafna, segir Bólu-Hjálmar. Þorleifur var með heimaskóla í Múla og þegar Skúli fór út til að hefja nám í Kaupmannahafnarháskóla var hann annar tveggja drengja frá Múla í Aðaldal í Þingeyjarsýslu sem hófu nám þar ytra, en aðeins einn drengur frá Skálholti og einn frá Hólum. Þetta sýnir hvað heimaskólinn í Múla var góður. Í Þingeyjarsýslu var strax á miðöldum merk miðja menningar.“

Grét þegar hann fann til

Þegar Skúli kom heim frá Kaupmannahöfn, 22 ára guðfræðinemi, sigldur og einhleypur, var hann um tíma í Bjarnanesi í Skaftafellssýslu, þar sem hann var sýslumaður.

„Hann barnaði þar tvær gjafvaxta fósturdætur prestsins húsráðanda síns, Guðrúnu og Steinunni. Barnið sem hann átti með Guðrúnu var vanskapað og Skúli sór það barn af sér, annars hefði hann ekki getað setið í embætti, því yfirvald sem hýðir fólk fyrir lausaleik getur ekki átt tvö lausaleiksbörn í einu. Skúli orðar það á þann veg að hann muni gera þá skuld upp við Guð þegar þar að komi. Það kemur fram í heimildum að Skúli var bullandi tilfinningavera eins og margir karlmannlegir eldhugar, karlar og konur, og hann grét þegar hann fann til. Fólk, sem er heitt í hamsi, er oftast með rjúkandi tilfinningar og grætur án þess að skammast sín. En hann gekkst auðvitað við barni Steinunnar Thorlacius og giftist henni. Hún er sú ektakvinna sem fylgir honum út lífið, elur honum börn og býr með honum í Viðey. Þau tilheyra sem landfógetahjón háaðli Íslands.“

Örn hlustaði á Oddnýju kreista úr sér krakkann

Fjölmargt drífur á daga Skúla áður en hann verður landfógeti með aðsetur í Viðey og um það allt má lesa í bók Þórunnar.

„Skúli var konungur í ríki sínu. Þegar hann fæddist settist örn á ufsir bæjarins. Eftir því var tekið og það fært til bókar. Þessi konungur fuglanna heyrði hljóðin í Oddnýju móður Skúla þegar hún kreisti úr sér krakkann, örn aldar. Þegar ég fór í vettvangsrannsókn þar sem drengurinn Skúli fæddist, rann upp fyrir mér að nokkrum árum áður þegar ég var á gangi úti í Viðey með Erlu Þórarinsdóttur myndlistarmanni, reis risastórt fygli upp úr þúfunum rétt framan við okkur. Þetta var ungur örn, sennilega úr Borgarfirði. Þá vissi ég ekki að ég ætti eftir að skrifa sögu arnarins Skúla fógeta, sem byggði slotið í Viðey og varð faðir Reykjavíkur.“