Pistlar:

Dan Ariely er fræðimaður sem hefur meðal annars rannsakað hegðun fólks í tengslum við peninga. Eitt af því sem hann hefur sérstaklega beint sjónum sínum að eru ókeypis hlutir. Niðurstöður hans eru í stuttu máli þær að fólk almennt metur hluti sem eru fríir, kosta með öðrum orðum ekki neitt, meira en hluti sem kosta afar lítið en veita fólki huganlega minni ábata. 

Eitt af nokkrum dæmi hans í þessu sambandi er tilboð sem amazon.com hefur nánast frá upphafi veitt viðskiptavinum sínum. Það felst í því að þegar að fólk kaupir hjá vefversluninni vörur fyrir samtals tiltekið lágmark, þá fellur sendingarkostnaður niður og verður því með öðrum orðum ókeypis. Í Frakklandi var voru aftur á móti í byrjun rukkaðar tæplega 0,1 evrur (rúmlega 15 íslenskar krónur ef keyptar voru vörur fyrir samtals 25 evrur (tæplega 4.000 íslenskar krónur)að lágmarki. Afar fáir nýttu sér þetta tilboð þó svo að sendingarkostnaður væri einungis brot af heildarkostnaðinum. Þegar að sendingarkostnaðurinn var "lækkaður" í núll evrur (eða ákkúrat 0 íslenskar krónur) margfaldaðist eftirspurn eftir þessu tilboði, jafnvel þó að mismunurinn væri í raun ekki til staðar. Ariely hefur komist að þeirri niðurstöðu að það þurfi að koma mjög skýrlega fram að eitthvað sé ókeypis til að slíkt nái tökum í meðvitund fólks.

Þetta tengist eitt af grundvallarsjónarmiðum atferlisfjármála. Fólk vegur og metur stöðu sína frá ákveðnum upphafspunkti. Fyrstu krónurnar (hjá Frökkum er mælieiningin evrur) frá þeim punkti skipta fólki mestu máli, jafnvel þó að slíkar hugleiðingar séu í engu samhengi við heilbrigða skynsemi, eins og amazon dæmið sýnir. Hugtakið "ókeypis" er því á háum stalli í hugum flestra, stundum meira en góðu hófi gegnir.

Ókeypis niðurfelling

Nýlega fengu margir Íslendingar tvö "tilboð" í "ókeypis" sparnað. Tilboðin voru með tvennum hætti. Í fyrra tilboðinu gátu margir fengið hluta af húsnæðislánum sínum niðurfelld. Í seinna tilboðinu gáta margir fengið skattaafslátt til að greiða niður húsnæðislán sín í gegnum séreignarsparnaði. Margir hafa tekið fyrra tilboðinu, en draga fæturnar í að ganga frá því. Furðu fáir hafa tekið síðara tilboðinu.

Um það bil 69 þúsund manns sóttu um niðurfellingu á hluta húsnæðislána sinna. Þetta kemur ekki á óvart. Umræðan var sú að hér fengi fólk ókeypis pening. Það má deila um það hversu ókeypis sá peningur er en augljóslega voru þeir einstaklingar sem höfðu rétt á þessari niðurfellingu og nýttu sér hann ekki að missa af "ókeypis" peningi. Í það minnsta var orðræðan á almennum vettvangi um að þetta væru ókeypis peningar það rík að margir einstaklingar töldu að "tékki kæmi til þeirra" í framhaldinu þó svo að um væri um niðurfærslu að ræða. Vildi fólk fá ókeypis peninga í hendurnar þá þyrfti það að fara í banka til að nýta sér aukið veðrými til þess að fá frekari lán. Líklegt er að bankar fari varlegra í lánveitingar nú en áður í ljósi reynslunnar síðustu ára og því fái fólk aðeins í sumum tilvikum til aukningar á neyslu.

Það að fólk fái ekki ókeypis peninga í hendurnar heldur einungis í ögn óskýra ljósi með niðurfellingu lána er hugsanleg skýring á því hversu hátt hlutfall fólks eigi enn eftir að samþykkja útreikningi niðurgreiðslanna. Þessi ókeypis peningur fæst með því að lánin lækka sem og afborganir verðbóta og vaxta af þeim hluta lána sem fást niðurfelldir. Þeir einstaklingar sem enn hafa ekki samþykkt útreikninganna eru því enn að greiða vexti og verðbætur af þeim hlutanum. Fjölskylda sem til dæmis fékk 2 milljónir niðurfelldar og hefur ekki samþykkt útreikninganna greiðir nú mánaðarlega um 6-7 þúsund krónur í vexti (verðbólga er svo lág nú um mundir að verðbætur eru afar lágar) sem það þyrfti ekki að greiða væri það búið að samþykkja útreikningana. Það ætti að vera nýársheit flestra sem ekki hafa enn samþykkt þetta að ganga frá samþykkinu strax. Þess má geta að sé ekki komið fram með athugasemd eða staðfest samþykkt á útreikningi fellur þessi ókeypis niðurfelling niður. Það væri gremjulegt.

Ókeypis sparnaður

Mörgum Íslendingum stendur einnig til boða ókeypis sparnaður. Hann er enn síður augljós við fyrstu sýn samanborið við ókeypis niðurfellingu lána. Sparnaðurinn felst í stuttu máli í því að fólk getur lagt pening til hliðar í formi séreignarsparnaðar. Það er þó stór munur þar á.

Séreignarsparnaður er almennt ekki skattlagður árið sem tekjur samhliða þeim sparnaði myndast, heldur þegar að sparnaðurinn er síðar nýttur (á aldursbilinu 60-70 ára). Það fæst með öðru móti frestun á skattlagningu tekna þess árs en þær tekjur eru einfaldlega skattlagðar síðar þegar að peningurinn er tekinn út. Því til viðbótar er ávöxtun þess sem lagt er til hliðar einnig skattlagt sem launatekjur en ekki fjármagnstekjur.

Þessi ókeypis sparnaður er aftur á móti með þeim hætti að hægt er að nota allt að 750 þúsund krónur fyrir hjón af sparnaðinum í uppgreiðslu á húsnæðislánum. Þessar tekjur eru með öðrum orðum ekki skattlagðar. 

Þetta þýðir að fyrir hvern 100 kall sem lagður er í slíkan sparnað þarf ekki að greiða skatta, hvorki nú né síðar. Sé miðað við að fólk myndi að öðrum kosti greiða 40% skatt af þessu má segja að 40 krónur fáist ókeypis. Þetta er ekki hið sama og að fá pening í hendurnar til að hlaupa í Smáralindina en þetta er ókeypis peningur til að greiða niður húsnæðislán.

Frá miðbiki síðasta árs gátu hjón með töluverðar tekjur geta lagt allt að 2,25 milljónir í slíkan sparnað næstu þrjú ár. Fólk sem byrjaði strax á slíku fær því ókeypis í formi skattaafsláttar í kringum 900 þúsund krónur.

Ég hef heyrt þau rök að lánin hækki hvort er eð í næsta verðbólguskoti. Því er til að svara að þá skuldi fólk ekki einungis 2,25 milljónum minna í húsnæði sínu heldur einnig þeirri upphæð sem bættist við tilheyrandi verðbólguskoti. 

Þetta nýtist ekki einungis þeim sem skulda í húsnæði nú þegar því einnig er hægt að nota þetta sparnaðarform til að safna fyrir húsnæði. Aftur, þannig fæst ókeypis peningur en hann kemur ekki inn um lúguna í formi tékka.

Það er með ólíkindum hversu fáir einstaklingar nýta sér þennan sparnað. Hann er í raun ókeypis peningur. Það er vel að merkja ákveðinn fjöldi manna sem er með séreignarsparnað sinn sem er bundinn hjá tryggingarfélögum sem ekki er hægt að breyta. Þar eru langtímasjónarmið ríkjandi og því eiga svona tækifæri við á þeim tilfellum.

Þetta eru hins vegar rök sem ég heyri sjaldan í samtölum við fólk. Reynsla mín í samtölum við vini og vandamenn bendir einfaldlega til þess að það sé óljóst í hugum margra, sem skýrir líklegast af hverju innan við helmingur þjóðarinnar hefur ekki nýtt sér þetta sparnaðarform, sem er fyrir flesta ókeypis peningur.

MWM