Pistlar:

Það er heldur ólíklegt að harmur bresti á um allan heim þegar Robert Mugabe, forseti Zimbabwe, kveður þessa tilveru. Þó hér sé ekki verið að óska neinum dauða þá er líklega farið að styttast í annan endann hjá Mugabe sem nú er á 90 aldursári. Stöðugar fréttir eru um hugsanlegan eftirmann hans þó almennt ríki ekki mikil bjartsýnir um að miklar breytingar verði á stjórn Zimbabwe í bráð. Robert Mugabe hefur ríkt í landinu síðan 1980 og tókst það sem engum datt í hug að væri mögulegt, að fá umheiminn til að gleyma mannréttindabrotum fyrri stjórna í Zimbabwe/Ródesíu

Það er á margan hátt forvitnilegt að velta fyrir sér sögu og þróun Zimbabwe og Suður-Afríku, sérstaklega nú þegar Nelson Mandela er allur. Aðstæður og saga landanna eru með sterkum samsvörunum þó að þróunin sé vissulega ólík á mikilvægum sviðum. Mandela lagði mikla áherslu á að vernda það stjórnkerfi og atvinnulíf sem var fyrir í Suður-Afríku en undir stjórn Mugabes var farinn önnur leið í Zimbabwe. Á þeirri vegferð hefur verið tekist á um margt sem á sér hliðstæðu víða um heim, meira að segja hér á Íslandi. Það verður hins vegar að hafa í huga að þróun mála er oftast heldur flóknari en tekst að gera skil í stuttri samantekt. Vissulega finnast þeir sem segja Mandela hafa verið nytsaman sakleysingja í höndum hvíta minnihlutans. Þeir hinir sömu segja Mugabe sannan byltingarsinna. Auðvitað er það rangt. Engum dylst hinsvegar að Mandela var tilbúinn að vinna innan stofnanauppbyggingar fyrri valdhafa, með von um að með tímanum gæti svarti meirihlutinn orðið hluti af því kerfi og nýtt sér það. Að hluta til sá Mahatma Gandhi fyrir sér svipaða framvindu á Indlandi sem þrátt fyrir margvíslegar hrakspár hefur tekist að reka fjölmennasta lýðræðisríki í heimi í ríflega hálfa öld.

Hugsanlega skipti máli að Mandela kláraði laganám og virtist bera virðingu fyrir lögum og reglu. Laganám Mugabes var í skötulíki og ekki virðist hann hafa farið djúpt ofan í eignarréttarkaflann! Þegar ummæli Mugabe og ræður eru skoðaðar sést hins vegar að hann er innblásin af þjóðernislegri sameignarhyggju og á auðvelt með að tala um réttlæti og jöfnuð en yfirleit þó út frá átakakenningum vinstri manna. Nýju réttlæti verði ekki komið á nema með því að uppræta eldra óréttlæti, þannig talar Mugabe beint inn í umræðuhefð sósíalista um allan heim. Mugabe verður ekki skilin með einfaldri pólitískri greiningu en eins og svo margir aðrir afrískir leiðtogar taldi hann kommúnisma veita rétta leiðsögn við uppbyggingu ríkis án lýðræðishefðar eða viðeigandi stofnanakerfis. Stjórnar hans er ekki getið í Svartbók kommúnismans en þó er ótvírætt að hann studdist við kommúníska hugmyndafræði og drap mikinn fjölda fólks. Mugabe ákvað að veita Mengistu Haile Mariam, einum helsta morðhundi kommúnista í Afríku, skjól og neitaði að framselja hann þegar til stóð að rétta yfir honum í Addis Ababa árið 1994. Við fall kommúnismans í Austur-Evrópu missti Mengistu nauðsynlegan stuðning en vegur Mugabe í hinu afríska leiðtogasamfélagi óx upp úr því.

Ófært um að stýra eigin málum

Afríkuríkið Zimbabwe er næstum því fjórum sinnum stærra en Ísland og þar búa um 13 milljónir manna. Meðaltekjur á mann eru nálægt 580 Bandaríkjadölum eða um 70 þúsund krónur. Verðbólgan í landinu hefur slegið öll met mannkynssögunnar og fært landið aftur á stig vöruskipta. Fyrir nokkrum árum hætti Zimbabwe að reyna að reka eigin gjaldmiðil og erlendir gjaldmiðlar hafa tekið við. Landið er þannig algerlega ófært um að stýra eigin peninga- og gjaldmiðilsmálum.

Zimbabwe var lengst af kennd við Cecil John Rhodes (1853-1902) og var suðurhluti þess ríkis sem kallað var Rhodesía. Norðurhlutinn klauf sig frá og heitir í dag Zambía. Eftir að Bretar höfðu látið af stjórn á miðjum sjöunda áratug síðustu aldar tók við 15 ára stjórn hvíta minnihlutans undir forystu Ian Smith. Árið 1980 tók svarti meirihlutinn síðan við stjórn landsins undir forystu Roberts Mugabe sem hafði fjölbreytta skólagöngu að baki, meðal annars frá Englandi. Miklar andstæður voru í landinu þegar valdaskiptin urðu. Hvíti minnihlutinn átti stóran hluta landsins og ræktaði þar landbúnaðarafurðir eins og te, kakó og kaffi til útflutnings. Þessar rekstrareiningar voru í raun smáiðnaður og stóð undir nánast öllum útflutningstekjum landsins. Smábændur, sem flestir voru af afrískum uppruna, stóðu hins vegar undir talsverðum hluta af matvælaframleiðslu landsins. Þrýstingur var á stjórnvöld frá upphafi að efla hóp smábænda og margir töldu óeðlilegt að hvíti minnihlutinn skildi eiga og reka stórbýli og sitja að besta landinu. Frá upphafi stefndi stjórn Mugabe að breyta þessu sem kallaði á margvísleg átök og óttuðust hvítir bændur og fjölskyldur þeirra um líf sitt stóran hluta þess tíma. Urðu býli þeirra oft að vopnuðum virkjum en dugði oft ekki til. Öryggi íbúanna hvarf smám saman.

Fyrir uppskiptingu lands voru fyrst og fremst réttlætisrök sem voru studd af pólitískum markmiðum Mugabe stjórnarinnar sem hefur haldið völdum allan þennan tíma, lýðræðissinnum til talsverðrar armæðu. Ekki verður þó dregið dul á að Mugabe hefur löngum notið tiltrúar meirihluta landsmanna þó hann hegði sér eins og argasti einræðisherra en flokkur hans studdist að hluta til við kenningar Maós formanns. Þó var ljóst að það þjónaði ekki efnahagslegum hagsmunum landsins að hefja átök við hvíta minnihlutann og búrekstur hans rétt eins og Mandela hafði séð í Suður-Afríku. Hafa verður í huga að allar útflutningstekjur landsins komu frá þessum búum. Um var að ræða smár og hagkvæmar rekstrareiningar sem veittu miklum fjölda fólks atvinnu. Framan af fór Mugabe sér hægt í upptöku og útdeilingu lands og svo virðist sem hann hafi gert sér grein fyrir hættunni sem því var samfara fyrir efnahag landsins. Undir kraumaði þó og vopnuð átök og reglubundin hryðjuverk gripu athygli umheimsins. Einnig verður að hafa í huga að átakalínur milli fólks af Shona og Ndebele ættunum flækja málið. Allt eins má tala um sitthvora þjóðina en líklega eru slíkar átakalínur ólíkra þjóða innan sömu landamæra helsta meinsemd Afríku. Ætthygli er landlæg og vantraust ríkir milli ólíkra þjóðarbrota.

Þjóðnýting lands sett á oddinn

Upp úr aldamótunum síðustu missti Mugabe að lokum þolinmæðina og þjóðnýting lands var sett á oddinn. Hvítum eigendum um 3000 býla var tilkynnt að þeir hefðu 90 daga til að koma sér í burtu. Bótum var lofað fyrir ,,endurbætur" á landinu en ekki fyrir landið sjálft. Rökin voru þau að landinu hefði í upphafi verið stolið af réttmætum eigendum þess á nýlendutímanum. Engin ástæða væri því til að endurgreiða landið. Aðgerðin gekk ekki eins hratt fyrir sig og að var stefnt, meðal annars vegna skriffinnsku og tregðu margra í stjórnsýslu landsins þar sem efasemdir ríktu um ágæti eignarupptökunnar. Hugmyndin gekk út á að ein maður ætti eina jörð. Frá upphafi gekk illa að hrinda því í framkvæmd. Spilling og óstjórn gerði það að verkum að nýir eigendur, sem nutu pólitískrar velvildar, náðu verðmætu landi til sín. Áfram var þó haldið á braut þjóðnýtingar. Árið 2005 var því lýst yfir að allt land sem notað væri til landbúnaðar skyldi færast í eigu ríkisins. Land var tekið frá 4000 hvítum bændum og endurúthlutað. 72.000 bændur fengu 2,19 milljónir hektara og 127.000 minni bændur fengu 4,23 milljónir hektara.

Frá upphafi hefur verið deilt um ágæti þessarar aðgerðar eins og áður sagði. Spilling og vanhæfni hafa vissulega markað sín spor. Einnig sú staðreynd að þekking á landbúnaði eða rekstri var lítils metin í aðgerðunum. Þeir sem tóku við rekstri búanna vissu lítið hvernig átti að halda utan um framleiðsluna eða höfðu ekki þekkingu til að breyta henni. Á skömmum tíma missti landið getu til að brauðfæða sig og útflutningstekjur hurfu. Þurrkar og refsiaðgerðir hafa ekki bætt úr skák. Á síðasta áratug hefur Zimbabwe misst um 50% af framleiðslugetu sinni og um leið misst peningalegt sjálfstæði sitt. Þjáningar landsmanna hafa verið gríðarlegar og smám saman hafa þau litlu borgaralegu réttindi sem ríktu í landinu horfið.

Óvíst að landið geti brauðfætt sig

Þeir finnast sem segja að eftir þessa mestu eignatilfærslu í suðurhluta Afríku standi þó vísir að stétt smábænda sem með tímanum geti brauðfætt landið. Þó verði að sjá þeim fyrir útsæði og og áburði um ókomin ár! Ef slík rök duga til að réttlæta þá aðgerð sem ráðist var í í Zimbabwe þá eru menn tilbúnir að horfa framhjá ansi miklum þjáningum landsmanna auk þess sem ýmsar stoðir samfélagsins hafa veikst og munar þar mest um þau áföll sem réttarríkið hefur orðið að þola. Líklega verða menn að vera ansi miklir marxistar til að trúa því að þjóðnýting eins og sú sem framkvæmd var í Zimbabwe sé skynsamleg. Allt var það að sjálfsögðu gert undir formerkjum réttlætis og jöfnuðar. Það er því gráglettni réttlætisgyðjunnar að umtalsverður hluti landsins hafnaði hjá ættflokki og fjölskyldu Mugabe. Hann sjálfur er gjarnan á lista Forbes tímaritsins yfir ríkustu einræðisherra Afríku. Þegar ásakanir um slíkt voru bornar undir Mugabe svaraði hann: ,,True, some land was bought by a few Cabinet Ministers. They bought the land. No minister, to my knowledge acquired land which was meant for resettlement."

Það sem er þó alvarlegast er að Mugabe stjórnin hefur ekki tekist að styrkja getu landsmanna til að ráða eigin málum. Þekking hefur horfið og stjórnvöld hafa neitað að horfast í augu við að það voru hæpnar forsendur fyrir aðgerðum eins og þeim sem ráðist var í. Á meðan Mandela vildi styrkja svarta meirihlutann til að eflast innan kerfis sem þegar var fyrir vildi Mugabe umbylta kerfinu. Mandela taldi að umbætur og aðlögun væru réttu forsendurnar og að Suður-Afríka yrði að skapa aðstæður fyrir millistétt af báðum litarháttum. Mugabe endaði á að öreigavæða landið í viðleitni sinni við að skapa jöfnuð. Hann horfði framhjá þeim möguleikum sem voru til þess að reisa við millistétt í landinu sem hefði getað stutt við framþróun og efnahagslegt sjálfstæði landsins. Þess hafa landsmenn goldið.