Íslendingar eiga mikið undir því að sjávarútveginum vegni vel og Vestmannaeyjar eiga mikið undir því að Vinnslustöðin gangi vel. Í þeirri miklu og viðvarandi umræðu sem fer fram um fyrirkomulag sjávarútvegs á Íslandi er of þarft að kíkja á sögu þess rekstrar sem við blasir í dag. Áhugavert innlegg um það er ný bók eftir Atla Rúnar Halldórsson blaðamann en hann er höfundur bókarinnar Sjötug og síung – Vinnslustöðin 1946-2016 sem kom út á sjötugsafmæli Vinnslustöðvarinnar 30. desember síðastliðin. Í tilefni þess var Sigurður Bogi Sævarsson, blaðamaður Morgunblaðsins, með ítarlegt viðtal við Atla Rúnar í helgarblaði Morgunblaðsins.
Í Morgunblaðinu er rifjað upp að KPMG komst að þeirri niðurstöðu í greinargerð í nóvember síðastliðnum að Vinnslustöðin hefði skapað samfélaginu í Eyjum og þjóðarbúinu verðmæti sem næmu 13 milljörðum króna á árinu 2015. Atli Rúnar Halldórsson rifjar þetta upp í samhengi við að þegar hann byrjaði í blaðamennsku fyrir um 40 árum og enn frekar fyrstu árin sem þingfréttamaður Ríkisútvarpsins hafi vandi sjávarútvegsins verið eilífðarviðfangsefni Alþingis og ríkisstjórna. Undirritaður starfaði á sama tíma sem þingfréttari fyrir DV og man vel þess tíma. Tími sértækra lausna fyrir sjávarútveginn var þá við lýði.
Útgerðin á leiðinni á hausinn
Hrun þorskstofnsins árið 1989 var gríðarlegt áfall – útgerðin var á leiðinni á hausinn og við lá að hún myndi draga bankakerfið með sér eins og Ásgeir Jónsson hagfræðingur benti á nýlega. Ásgeir rekur þar að níundi áratugurinn „...endaði því á stóru „beiláti“ fyrir sjávarútveginn sem var með öðrum þræði „beilát“ fyrir bankakerfið sjálft. En þá jafnframt varð sú mikilvæga breyting gerð að aflaheimildir urðu framseljanlegar árið 1990 sem skapaði grunn fyrir hagræðingu í greininni – að hin hagkvæmari fyrirtæki keyptu út þau lakari. Samhliða hafa sjávarútvegsfyrirtækin stækkað en jafnframt hefur stoðum verið skotið undir gríðar mörg lítil og sérhæfð fyrirtæki.”
Um breytinguna segir Atli Rúnar: „Kvótakerfið lagði grunn að breyttri stöðu, eins og því var ætlað að gera. Í nýafstaðinni kosningabaráttu var svo komið að heilu stjórnmálahreyfingarnar töluðu um það sem brýnt viðfangsefni að bregðast við þeim „vanda“ að sjávarútvegurinn og klasi hans hefur styrkt sig svo mjög sem atvinnu- og nýsköpunargrein að eftir er tekið víða um heim.“ Það er skiljanlegt að Atli undrist þessa umræðu, aðeins þeir sem ekki þekkja söguna tala svona.
Langstærsti vinnustaður Eyja
Atli Rúnar hefur fylgst með og starfað talsvert fyrir Vinnslustöðina eða frá því laust fyrir aldamót og hann segir í viðtalinu að honum hafi þótt eftirtektarvert að fylgjast með því hvernig yfirbragð sjálfs Eyjasamfélagsins breytist í takt við það hvernig Vinnslustöðinni vegnar. Auðvitað er það eðlilegt, enda langstærsti vinnustaðurinn í Eyjum og þar slær því hjarta byggðarlagsins að miklu leyti.
Í stefnuyfirlýsingu útvegsmannanna sem stofnuðu Vinnslu- og sölumiðstöð fiskframleiðenda - síðar Vinnslustöðina - fyrr sjötíu árum segir að þeir hyggist „sameinast um fiskvinnslu til hagsbóta fyrir sig og byggðarlagið“. Á sjötíu árum verður til mikil saga eins og bók Atla Rúnars er ætlað að stikla á. Skip og bátar Vinnslustöðvarinnar hafa borið á land milljónir tonna afla sem unninn hefur verið í vinnsluhúsum fyrirtækisins. Á þessum langa tíma hefur gangurinn í starfseminni verið misjafn frá einum tíma til annars og sveiflurnar í rekstrinum talsverðar. Hins vegar má segja að undanfarin ár hafi fyrirtækið siglt með byr í seglum og standi nú öflugra en nokkru sinni fyrr að mati Atla Rúnars.
Sársaukafullar aðgerðir
Erfiðleikar steðjuðu að rekstri Vinnslustöðvarinnar undir lok aldarinnar sem leið og grípa þurfti til harkalegra og sársaukafullra aðgerða til að koma fyrirtækinu á réttan kjöl á ný. Það er í raun magnað að sjá hvernig til hefur tekist en um þetta segir Ati Rúnar: „Ég kynntist Vinnslustöðinni fyrst vorið 1999 og þá gegnum Geir Magnússon og Olíufélagið. Þá sátu helstu eigendur og nýráðinn framkvæmdastjóri á linnulausum krísufundum um páska í Reykjavík og fyrsta verkefnið mitt var að útbúa fréttatilkynningu um fjöldauppsagnir. Þá voru 320 manns á launaskrá en 1. september 1999 mættu einungis um 150 manns til starfa, starfsmönnum fækkaði um helming. Það hvarflaði satt að segja ekki að mér þá að unnt yrði að vinna sig út úr erfiðleikunum á þann hátt sem raun ber vitni. Það gerðist í skrefum og árangurinn sýnir sig nú þegar föst stöðugildi eru orðin um 350 og svigrúm skapaðist til fjárfestinga, sem reyndar var kominn tími á.”
Þetta er vissulega magnaður umsnúningur en þarna er vísað til þess að í nóvember var ný uppsjávarvinnsla Vinnslustöðvarinnar tekin í gagnið og verið er að stækka frystigeymsluna á Eiðinu margfalt. Þá er í Kína verið að smíða togarann Breka VE sem er væntanlegur heim með vorinu.
Eyjamenn trúir vinnustaðnum
Í bókarskrifunum segist Atli Rúnar hafa gert sér far um að segja sögu Vinnslustöðvarinnar út frá sjónarhóli starfsfólks og annarra þeirra sem fyrirtækinu tengjast. „Það er ríkt meðal Eyjamanna að segja sögur sem berast frá manni til manns og varðveitast gjarnan með þeim hætti. Svo býr þetta samfélag að einstökum myndum Sigurgeirs Jónassonar sem í þúsundavís eru varðveittar á byggðasafninu. Það er mikill menningarsjóður, segir Atli Rúnar sem bendir á að áberandi sé að Eyjamenn eru trúir vinnustöðunum sínum og sumir halda tryggð við sín fyrirtæki stóran hluta starfsferilsins eða jafnvel ævina alla, sem segir sína sögu.
Það skal tekið fram að þau viðhorf sem birtast í þessum pistli eru eingöngu höfundar og á hans ábyrgð.