Nýleg rannsókn bendir til þess að samkeppnishæfni íslensks sjávarútvegs sé með besta móti, ef miðað er við svokallaðan FPI-mælikvarða.
„FPI, Fishery Performance Indicator, er mælitæki sem þróað var hjá Alþjóðabankanum af James L. Anderson sem í dag er prófessor við Flórídaháskóla. Um er að ræða n.k. samkeppnishæfnivísi sem metur árangur sjávarútvegs og hjálpar til við að koma auga á þau svið þar sem eru tækifæri til að gera betur,“ segir Ögmundur H. Knútsson, dósent við viðskipta- og raunvísindasvið Háskólans á Akureyri.
Ögmundur var umsjónarmaður Róberts Inga Tómassonar sem lauk fyrir skemmstu BSc-námi í sjávarútvegsfræði frá HA og skrifaði lokaritgerð um samkeppnishæfni íslensks þorsks skv. FPI-mælingu.
Til að framkvæma FPI-greiningu þarf að skoða fjölmargar víddir í starfsemi sjávarútvegsins og hægt að afmarka við land eða landshluta, ákveðnar tegundir veiða eða tilteknar fisktegundir. Rannsókn Róberts Inga einblíndi á þorskveiðar, en Ögmundur segir hægt að nota niðurstöðurnar til að álykta almennt um veiðar á öðrum tegundum.
„Afla þarf gagna um fimm meginþætti sem síðan skiptast í marga undirþætti,“ útskýrir Ögmundur. „Meginþættirnir eru þjóðhagrænir þættir (e. macro factors), s.s. umhverfisáhrif og ábyrg stjórnun fiskveiða; réttindi og skyldur (e. property rights and responsibility) sem skoðar með hvaða hætti útgerðir geta nýtt sér tegundir og ráðstafað aflaheimildum; samfélagsleg áhrif (e. co-management) sem metur t.d. samfélagslega stöðu fólks sem starfar í sjávarútvegi og möguleika greinarinnar til að hafa áhrif á stjórnun fiskveiða; stjórnun (e. management) mælir t.d. hversu vel stjórnkerfið safnar gögnum og sinnir vísindalegum rannsóknum; og loks er lífsviðurværi (e. post-harvest), þ.m.t. hve auðvelt er að afla tekna af sölu fiskafurða og hvort góðir innviðir séu til staðar sem veita aðgengi að verðmætari mörkuðum.“
Öllum undirþáttum meginþáttanna fimm er gefin einkunn á bilinu frá 1 til 5 og eftir ákveðnum aðferðum er síðan reiknað út meðaltal fyrir hvern meginþátt. „Af þessum gögnum má síðan leiða hver áhrif fiskveiðanna eru hvað snýr að umhverfis-, efnahags- og samfélagslegum þáttum, og leggja mat á t.d. hversu vel varan kemst á markaði sem skila sem bestum hagnaði, hve mikla áhættu greinin býr við og hvernig launþegar og samfélag njóta góðs af veiðunum.“
Ögmundur segir FPI ekki gallalaust mælitæki, en hafi samt fjölmarga kosti. „Að mínu viti er þetta besta verkfærið sem komið hefur fram til þessa til að meta árangur sjávarútvegsins heilt yfir. Fram til þessa höfum við, þegar við mælum frammistöðu greinarinnar, einblínt á einstaka þætti, s.s. sjálfbæra nýtingu auðlindarinnar eða fjárhagslega frammistöðu, en FPI gerir okkur fært að meta líka hvort veiðar og vinnsla eru t.d. að skila sem flestum hagsmunaaðilum heilbrigðum hagnaði, góðum lífskjörum og heilbrigðara samfélagi.“
Afraksturinn af vinnu Róberts Inga verður sendur til Andersons og félaga sem munu rýna í gögnin og að öllum líkindum bæta þeim við alþjóðlegan FPI-upplýsingagrunn. Bendir Ögmundur á að sumir hlutar mælingarinnar byggist á tölum sem fengnar eru beint frá opinberum aðilum en aðrir hlutar byggist á huglægu mati og viðtölum við fólk í greininni. „Við reiknum með að teymi Andersons muni vilja fá nánari skýringar á ákveðnum atriðum, og tryggja að niðurstöðurnar séu áreiðanlegar og vandaðar áður en þær fara inn í þeirra gagnabanka,“ segir Ögmundur.
Niðurstöðurnar benda til þess að sjávarútvegur hér á landi, eða alltént veiðar á þorski, standist hæglega samanburð við þau lönd sem hafa komið best út úr þeim FPI-mælingum sem gerðar hafa verið til þessa. „Við fengum yfirlit yfir meðaltalseinkunnir tíu bestu þjóðanna og meðaltal allra mældra landa og í samanburði við þessar tölur kemur Ísland mjög vel út,“ útskýrir Ögmundur. „Eru veikleikarnir helst á sviði samfélagslegra þátta, þar sem m.a. dregur niður einkunn íslenskra þorskveiða að eignarhaldið í greininni skuli ekki vera í meira mæli í höndum heimamanna á hverjum stað; og á markaðshliðinni þar sem atriði á borð við fjölda kaupenda og gæði innviða hafa neikvæð áhrif.“
Ögmundur bætir við að aðferðafræði FPI sé ekki óumdeilanleg, og þó svo að um mjög gagnlegt tæki sé að ræða verði að meta sumt í niðurstöðum mælingarinnar með fyrirvara. „Á það t.d. við um þann hluta sem mælir stöðu kynjanna í greininni en þar væri eina leiðin til að skora 5 og fá fullt hús stiga ef einungis konur störfuðu við veiðar og vinnslu – og það finnst okkur pínu ósanngjarnt.“