„Það er tundurdufl – skipið er að sökkva!“

Þrír hildarleikir á þremur árum eru umfjöllunarefni nýjustu bókar Óttars Sveinssonar. Með góðfúslegu leyfi Óttars er hér stuttlega gripið niður í einn þeirra atburða sem greint er frá:

Klukkan 7.20 laugardaginn 14. nóvember 1956. Um borð í aflaskipinu Fylki RE 161, rúma 50 kílómetra (27 sjómílur) út af Straumnesi.

Togarinn Fylkir velkist þunglega til og frá í haugasjó og kolniðamyrkri í Þverálnum, fiskimiðum úti af Vestfjörðum. Flestir um borð eru sofandi eða að vakna. Vaktin á dekkinu er að hífa inn, skvera trollið eftir að hafa kastað þegar stórviðri hafði gengið niður um nóttina. Gunnar Hjálmarsson, fyrsti stýrimaður, stendur við opinn brúarglugga og fylgist með öllu.

Skipið er ferðlaust, aðalvélin hefur verið stöðvuð. Valdimar Einarsson, annar stýrimaður, stígur þunga ölduna við spilið stjórnborðsmegin og Kristmundur A. Þorsteinsson háseti dregur af því. Aftur í ganginum eru þrír hásetar að taka veiðarfærin inn. Jóhannes H. Jónsson stendur í svelgnum en Ólafur Halldórsson og Gunnar Eiríksson eru fyrir framan hann.

Þegar Fylkir veltur yfir í stjórnborða sjást í skini vinnuljósanna belgurinn og pokinn sem fljóta við síðuna. Skyndilega glittir í svarta og undarlega þúst neðst í belgnum sem verið er að hífa. Jóhannes og Ólafur hrópa nær samtímis: „Það er tundurdufl í vörpunni!“ Valdimar stöðvar spilið samstundis. Einhver kallar: „Eigum við að...“

En það gefst ekkert ráðrúm til að hugsa eða bregðast við. Fylkir tekur skarpa dýfu yfir í bakborða og um leið verður hrikaleg sprenging. Tundurduflið hefur sprungið á stjórnborðssíðu togarans. Hann nötrar stafna á milli og allir þrjátíu og tveir skipverjarnir um borð kastast harkalega til. Skipið hrekkur svo enn lengra yfir í bakborða undan heljarafli sprengingarinnar, öll ljós á því slokkna og um leið lyftist sjórinn við stjórnborðssíðuna upp eins og í sprengigosi.

Botnvarpan, netið og bobbingarnir þeytast upp í ógurlegum sjóstróknum. Í sömu svifum tekur Fylkir djúpa dýfu yfir í stjórnborða. Valdimar sér grænan blossa en kastast svo utan í eitthvað og rotast. Kristmundur hendist niður á þilfarið en Ólafur þeytist þvert yfir það og út í bakborðslunninguna, fer utan í spilið og vankast.

Hluti veiðarfæranna kemur fljúgandi inn yfir borðstokkinn svo að bobbingarnir lenda niðri á milli mannanna og þeir hverfa undir þungt netið á kaf í sjó. Þungar hurðir hrökkva af hjörum og menn hendast sofandi fram á gólf. Margir hálflamast af ótta því að þeir vita sem er að stríðstól sem þessi drepa oftast allt sem fyrir verður.

Þrír hildarleikir á þremur árum eru umfjöllunarefni bókarinnar.

Auðunn Auðunsson, einn kunnasti aflaskipstjóri flotans, hrekkur illilega við í koju sinni. Hávaðinn er yfirþyrmandi. Hann telur fyrst að það hafi orðið ketilsprenging og að hann komist ekki upp í brú. En þegar hann kemst á fætur og fer að fikra sig upp á myrkvaðan stjórnpallinn heyrir hann sársaukastunur neðan frá þilfarinu í gegnum opinn gluggann.

Eitthvað hræðilegt hefur gerst, þarna eru greinilega slasaðir menn. Skipstjórinn áttar sig strax á því að staðan er grafalvarleg hjá skipi hans og áhöfn. Hann biður Gunnar fyrsta stýrimann að láta áhöfnina sjósetja björgunarbátana strax og hafa þá tilbúna við síðurnar ef á þarf að halda.

Niðri í vélarrúmi er þreifandi myrkur eftir að ljósavélin stöðvaðist. Þórður Hannesson, þriðji vélstjóri, sem er þar á vakt ásamt kyndara, hefur fundið vasaljós. Hann veit að öryggisbúnaður í olíuverki ljósavélarinnar hefur slegið út. Vélstjórinn hraðar sér upp á pall til að gangsetja vélina á ný. Það tekst og nú kvikna ljós um borð. En togarinn er farinn að hallast ískyggilega í stjórnborða. Skipverjar óttast að Fylkir sé að sökkva.

Meðal skipverja er faðir skipstjórans, Auðunn Sæmundsson, bræðslumaður og aldursforseti um borð.

Úti á dekki er Ólafur Halldórsson að komast til meðvitundar. Hann er slasaður, annar handleggurinn er máttlaus. Þeir sem lentu undir netinu, Gunnar Eiríksson og Jóhannes H. Jónsson, eru hætt komnir undir belgnum. Jóhannesi tekst að ná í hníf í vasa sínum og skera netið fyrir ofan sig. Gunnar hefur lent á bakinu og fengið svo mikið högg að hann nær ekki andanum.

Þórður sér að Viggó Gíslason, fyrsti vélstjóri, er kominn niður í vélarrúm. Hann hafði hrokkið upp í koju sinni og haldið í svefnrofunum að atómsprenging hefði orðið. Á leiðinni niður í vél hafði hann heyrt hrópað að menn ættu að hraða sér í bátana.

Hluti áhafnar af Agli rauða. Bókin fjallar um þrjá hildarleiki á árunum 1955, 1956 og 1957, sem allir tengjast. Ljósmynd/Jón Aðalbjörn Bjarnason

Níu menn eru frammi í lúkar. Sumir þeirra kastast fram úr við sprenginguna. Rafn Kristjánsson háseti hendist upp undir næstu koju og fær mikið högg á bakið þegar hann lendir á rúmstokknum um leið og hann fellur niður á gólf. Skipið hallast gríðarlega í stjórnborða en Rafni tekst við illan leik að brölta á fætur.

Hann kemst að dyrunum og sér mikla gufu og reyk aftur á þilfarinu. Þar er allt í hers höndum. Rafn fer í utanyfirföt og kemst út á þilfar. Þar sér hann Gunnar Eiríksson liggja fálmandi í sjónum undir netinu að reyna að komast undan því. Rafn og annar háseti grípa strax hnífa og skera á netið og tekst þannig að koma Gunnari til hjálpar. Hann er illa haldinn og búinn að drekka mikinn sjó.

Ragnar Zophoníasson, 21 árs Reykvíkingur, hafði verið sjö mánuði um borð í Fylki, í hásetaplássi: „Ég var í koju þegar sprengingin varð – þetta var óskaplegur hvellur svo að skipið hentist til. Það var kallað neðan af dekki: „Það er tundurdufl – skipið er að sökkva!“ Þarna ríkti mikil örvænting. Ég fór fram og hitti þar Auðun skipstjóra og spurði hann hvort ég gæti gert eitthvað. „Já, farðu fram í og athugaðu hvort einhverjir eru þar,“ sagði hann.

Hann vildi að ég drifi þá sem þar kynnu að vera aftur á bátadekk. Ég fór fram í og sá þar Friðþjóf Strandberg háseta sem var að hafa fataskipti og vissi hvorki í þennan heim né annan. Hann virtist hafa fengið högg og vankast þegar sprengingin varð.“

Í bakborðsganginum er Valdimar annar stýrimaður kominn til meðvitundar. Hann fer upp á bátadekkið þar sem skipsfélagar hans eru að reyna að sjósetja bakborðsbjörgunarbátinn. Til þess þarf að snúa sveif með mjög stirðum skrúfgangi en skipið hallast svo mikið að illmögulegt er að athafna sig.

Það reynist vera útilokað að sjósetja bakborðsbátinn. Undir honum er trébjörgunarfleki sem er fastur. Menn reyna eins og þeir geta að toga hann undan bátnum en allt kemur fyrir ekki. Fylkir er nú nánast að leggjast á stjórnborðshliðina.

Vélstjórarnir verða þess fljótt áskynja að síðutankur sem átti að vera tómur er orðinn fullur af sjó, en þeir vonast þó til að hægt verði að dæla sjó úr skipinu til að halda því ofansjávar.

Uppi á stjórnpalli er mönnum orðið ljóst að loftskeytatæki skipsins eru orðin óstarfhæf að mestu. Loftnet hafa fallið niður með masturstoppnum sem brotnaði svo að viðtækin í stöðinni eru óvirk. Jörundur Sveinsson loftskeytamaður er að blindsenda út SOS-neyðarkall, án þess að vita hvort nokkur skip muni heyra það. Auðunn skipstjóri sækir svifblys og skýtur þeim upp í þeirri von að þau sjáist í myrkrinu. Hann veit að næstu togarar gætu verið í um tíu kílómetra (rúmlega fimm sjómílna) fjarlægð.

„Út með bátana!“ kallar Auðunn nú ákveðinn. Hann fer síðan niður í vélarrúm þar sem sjór er farinn að flæða inn. Fullvíst er hins vegar að meiri leki er í afturlestinni, sem er full af fiski. Líklegt er þó að aflinn tefji eitthvað fyrir því að sjórinn fossi þar inn. Þegar Auðunn kemur aftur upp í brú sér hann að stjórnborðslunningin er komin á kaf. Skip hans er greinilega að sökkva. Ekki bætir úr skák að það er haugasjór og afar erfitt að athafna sig með björgunarbáta.

Ragnar Zophoníasson hitti stýrimanninn sem hafði verið úti á þilfari þegar sprengingin varð: „Ég sá Valdimar annan stýrimann uppi á keisnum þegar ég kom þangað. Hann hafði raknað úr rotinu en stóð uppi við skorsteininn, greinilega vankaður og nánast blár í framan, að reyna að jafna sig eftir höfuðhöggið. Við Friðþjófur fórum aftur á bátadekk. Þá var verið að koma björgunarflekanum út. Menn röðuðu sér á hann og ýttu honum út fyrir með bakinu.“

Áhöfninni tekst með naumindum að sjósetja stjórnborðsbjörgunarbátinn. Einn af hásetunum stekkur út í bátinn og fleiri stökkva á eftir honum. Talsverður sjór er kominn í bátinn og illa gengur að finna negluna (botntappann) til að stöðva innstreymi í hann.

Eitthvað hefur brostið svo að Fylkir sekkur nú hraðar en áður. Það er því lítill tími til stefnu. Auðunn skipstjóri gefur nú þau fyrirmæli að allir skuli yfirgefa skipið og skipar loftskeytamanninum að koma sér strax frá borði. Á leiðinni úr brúnni aftur á bátaþilfar kemur Auðunn að Gunnari Eiríkssyni, sem er miður sín og illa haldinn eftir að hafa lent undir netinu og í sjónum. Auðunn tekur hann með sér og þeim tekst að komast í björgunarbátinn, sem er orðinn þéttsetinn.

Mönnum hefur með harðfylgi tekist að tosa björgunarflekann undan bakborðsbátnum og sjósetja hann. Hásetarnir Kristmundur A. Þorsteinsson og Ragnar Zophoníasson eru komnir á flekann og halda honum við skipið.

Fylkir er nú nánast kominn á hliðina. Jörundur loftskeytamaður fikrar sig niður skipssíðuna eftir kaðli og kemst á flekann. En nú sjá menn að flekinn hefur laskast og að hann flýtur illa. Allt hefur gerst mjög snögglega og í látunum hafa vatnsþétt hólf skemmst svo að flekinn er lekur og flýtur með naumindum, rétt marar í hálfu kafi.

Ragnar hugsar um það eitt að komast frá skipinu: „Við vorum sex á flekanum, höfðum verið með þeim síðustu til að yfirgefa skipið og komumst ekki í björgunarbátinn. Við gengum því niður með hallandi síðunni og komumst þannig á flekann, sem var bundinn við síðuna. Með mér voru Jörundur loftskeytamaður, hásetarnir Indriði Indriðason, Kristmundur A. Þorsteinsson, Friðþjófur Strandberg og einn annar. Flekinn var lekur, maður rak fæturna niður í gegnum botninn. Hann flaut varla.“