„Hún var nútímakona“

„Það hefur lengi blundað í mér að skrifa sögu hennar, enda var ég skírð í höfuðið á henni,“ segir Ingibjörg Sigurðardóttir, aðjúnkt við Háskólann á Akureyri, sem nýverið sendi frá sér bók um móðurömmu sína sem nefnist Sjálf í sviðsljósi: Ingibjörg Steinsdóttir leikkona (1903-1965) og sjálfsmyndasafn hennar. Bókin er sú 25. í ritröð Háskólaútgáfunnar sem nefnist Sýnisbók íslenskrar alþýðumenningar.

„Allt frá því að ég var barn hef ég heyrt sögur um ömmu, því hún þótti mjög sérstök kona. Hún hegðaði sér til að mynda ekki samkvæmt viðteknum hugmyndum um það hvernig konur áttu að hegða sér,“ segir Ingibjörg og bætir við að það sé ekkert launungarmál að ævi ömmu hennar hafi verið stormasöm.

„Hún var nútímakona sem hrærðist í skáldskap. Utan sviðs gegndi hún ólíkum hlutverkum, m.a. sem pólitískur aðgerðasinni, bóndi, spákona, spunaskáld, þáttagerðarkona í útvarpi, ráðskona og leiðbeinandi, fyrir utan að sinna hefðbundnum fjölskylduhlutverkum. Hún var virk í stjórnmálum ásamt fyrri eiginmanni sínum, Ingólfi Jónssyni, en bæði Jafnaðarmannafélagið á Akureyri og Kommúnistaklúbbur Ísafjarðar voru stofnuð á heimilum þeirra.“

Þótti fáheyrt á sínum tíma

Ingibjörg rifjar upp að árið 1929 hafi amma hennar hlotið eins árs styrk frá Alþingi til leiklistarnáms erlendis. „Styrkinn nýtti hún til að fara til Berlínar haustið 1929 þar sem hún sótti einkatíma hjá þekktri leikhúskonu við Max-Reinhardt-skólann,“ segir Ingibjörg og rifjar upp að þegar amma hennar hélt til Berlínar hafi þau hjónin átt tvær ungar dætur sem urðu eftir á Ísafirði hjá föður sínum. „Þetta var auðvitað fáheyrt á sínum tíma,“ segir Ingibjörg og bendir á að þegar námstíma Ingibjarg ar í Berlín var lokið hafi hún á vegum Komintern farið til Moskvu til að kynna sér sviðslistir.

Seldi utan af sér fötin

„Hún fór aldrei dult með að þetta var hápunkturinn í lífi hennar, enda komst hún á sannkallað menningarfyllerí þar sem hún náði að sjá mikinn fjölda leiksýninga og kvikmynda sem höfðu mikil áhrif á hana og hennar listsköpun,“ segir Ingibjörg og rifjar upp að þegar nafna hennar hélt til Moskvu hafi hún ekki átt fyrir farinu heim. „Komintern sá henni fyrir húsnæði og fæði, en þegar kom að heimför greip hún til þess ráðs að selja fötin utan af sér til að eiga fyrir farmiðanum heim til Íslands,“ segir Ingibjörg og bendir á að sögur á borð við þessa hafi leitt til þess að amma hennar þótti í huga margra vera mjög sérstök.

Náin trúnaðartengsl

Langt er síðan Ingibjörg fór að rannsaka markvisst ævi nöfnu sinnar, en hún skrifaði um hana meistararitgerð í bókmenntafræði sem hún lauk 2015. „Fyrst var hugmyndin að skrifa ævisögu um hana, en eftir því sem efnið vannst áfram fannst mér meira heillandi að nálgast efniviðinn frekar með fræðilegum gleraugum,“ segir Ingibjörg sem skiptir bókinni upp í fimm kafla sem kallast á við hin ólíku hlutverk í lífinu sem nafna hennar tók að sér.

„Ég leitaði víða fanga í heimildaöflun minni og skoðaði sendibréf, leikdóma, blaðagreinar og viðtöl, ljósmyndir, smásögur og barnasögur sem hún skrifaði, auglýsingar og minningargreinar auk þess sem ég nýtti viðtöl og munnlegar frásagnir,“ segir Ingibjörg og tekur fram að það hafi reynst sér ómetanlegt í rannsóknarvinnuni að hafa aðgang að eldri blöðum á vefnum timarit.is.

„Takmark mitt er að nýta textasafnið með þeim hætti að sem flestar raddir heyrist,“ segir Ingibjörg og tekur fram að sitt hlutverk hafi síðan verið að velja úr, tengja saman og túlka heimildirnar. „Vegna tengsla minna við ömmu er ljóst að ég er að vissu leyti hluti af heimildasafninu,“ segir Ingibjörg og tekur fram að þótt amma hennar hafi látist ári áður en hún fæddist séu tengslin milli þeirra sterk. „Það má nánast segja að það liggi naflastrengur milli okkar vegna náinna trúnaðartengsla ömmu við mömmu og síðan mömmu við mig,“ segir Ingibjörg og rifjar upp að amma hennar hafi, stuttu áður en hún lést, beðið dóttur sína að skíra eftir sér.

Andlegu sárin gróa seint

Aðspurð fer Ingibjörg ekki dult með að skrifin hafi á köflum gengið nærri henni, enda ýmislegt í lífi ömmu hennar sem tekið hafi á. „Ættingjar mínir hafa eindregið hvatt mig áfram og ítrekað brýnt fyrir mér að skauta ekki framhjá erfiðu hlutunum,“ segir Ingibjörg og vísar ekki síst til þess hversu sárt hafi verið þegar Ingibjörg skildi við Ingólf eftir 17 ára hjónaband og börnum þeirra var skipt upp. „Stuttu síðar giftist hún Einari Magnússyni járnsmið, sem var afi minn. Hún keypti jörð og hóf búskap með honum,“ segir Ingibjörg og rifjar upp að tvö barna ömmu hennar af fyrra hjónabandi hafi búið á heimilinu, en þau voru fimm og 13 ára þegar seinna hjónabandið hófst.

„Einar var bæði drykkfelldur og ofbeldisfullur,“ segir Ingibjörg, sem í bókinni lýsir því hvernig hann gekk í skrokk á bæði eiginkonu sinni og fósturbörnum. „Börnum ömmu af fyrra hjónabandi fannst hún því hafa svikið sig,“ segir Ingibjörg og tekur fram að andlegu sárin grói oft seint.

Að sögn Ingibjargar einkenndist líf ömmu hennar af miklum þverstæðum. „Hún starfaði sem leikkona í borginni, en dreymdi á sama tíma um að vera bóndi. Hún var stórhuga og hafði sterkar skoðanir á þjóðfélagsmálum,“ segir Ingibjörg og rifjar upp að amma hennar hafi eftir heimkomuna frá Moskvu ferðast vítt og breitt um landið og gerst nokkurs konar talsmaður söfnunar sem ætlað var að kaupa traktor til handa sovésku samyrkjubúi.

Gagnrýnd fyrir ofleik

Spurð hvaða kafla henni hafi þótt erfiðast að skrifa segir Ingibjörg það vera kaflann sem snúi að sviðslistaferli ömmu hennar. Eins og Ingibjörg rekur í bókinni lék amma hennar töluvert með leikfélögunum á Akureyri, Ísafirði og Reykjavík. Hún lék í fyrstu íslensku talkvikmyndinni, Milli fjalls og fjöru eftir Loft Guðmundsson, sem frumsýnd var 1948 og var lausráðin við Þjóðleikhúsið á fyrsta starfsári þess, en hætti stuttu síðar að leika á sviði og sneri sér að leikstjórn og leiklistarkennslu á landsbyggðinni.

„Ég ólst upp við sögur um það hvað amma hafði verið góð leikkona, en þegar ég fór að skoða leikdómana um hana blasti við önnur og flóknari mynd sem kom á óvart. Fram til ársins 1939 virðist Ingibjörg einkum hafa fengið meðalstór hlutverk hjá Leikfélagi Reykjavíkur, en hún hlaut ekki náð fyrir augum gagnrýnenda blaðanna í höfuðstaðnum sem sögðu hana ofleika, skorta kvenlegan yndisþokka og að hún passaði ekki í hlutverkin,“ segir Ingibjörg og tekur fram að ýmislegt bendi til þess að amma hennar hafi ekki náð að þroska með sér þá hæfileika sem hún var talin búa yfir áður en hún hélt til náms ytra. „Í þessu samhengi er samt mikilvægt að hafa í huga menningarátökin milli höfuðstaðarins og landsbyggðarinnar á þessum tíma, skilgreiningu á atvinnuleikurum andstætt áhugaleikurum og deilurnar um Leikfélag Reykjavíkur. Ingibjörg var virkur þátttakandi í allri þessari þróun. Hún var til dæmis ein fárra sem fóru utan til að nema leiklist.

Dýpri skilningur á sögunni

Vitað er að námið í Berlín snerist að hluta til um leikstjórn og umgjörð leiksýninga, en kannski hefði þurft að leggja meiri áherslu á undirstöðuatriði í leikstíl,“ segir Ingibjörg og tekur fram að amma hennar hafi alltaf þráð að mennta sig og prófa eitthvað nýtt. „Hún lét sig dreyma um að skara fram úr en tókst það í raun frekar sjaldan,“ segir Ingibjörg og tekur fram að hefðin sé sú að skrifa sögu sigurvegaranna og þeirra sem skarað hafa fram úr.

„Við vitum öll að það er ógrynni af fólki sem tekst á við ýmis verkefni án þess að takast fyllilega ætlunarverk sitt. Mér finnst felast ákveðin verðmæti í því að segja líka sögur þeirra brautryðjenda sem ekki teljast sigurvegarar, því þannig fáum við dýpri skilning á sögunni,“ segir Ingibjörg.

Tengslin við Sölku Völku

Spurð hvort rannsóknum hennar um ömmu sína ljúki nú með útgáfu bókarinnar svarar Ingibjörg því neitandi og tekur fram að hún eigi eftir að skrifa eina grein til viðbótar áður en hún lætur grúski sínu lokið, en sú grein fjallar um tengsl Ingibjargar Steinsdóttur við Sölku Völku. Ingibjörg rifjar upp að Halldór Laxness hafi búið um sumartíma hjá Ingibjörgu og Ingólfi á Ísafirði árið 1930, þegar hann var að skrifa skáldsöguna. „Heimildir mínar benda sterklega til þess að amma og bróðir hennar, Steinþór Steinsson, hafi að einhverju leyti verið fyrirmyndir Halldórs að Sölku Völku og Steinþóri í skáldsögunni,“ segir Ingibjörg sem hlakkar til að gera nánar grein fyrir þessum tengslum í væntanlegri grein með vísan í þær heimildir sem hún hefur aflað sér í gegnum tíðina.

Viðtalið við Ingibjörgu Sigurðardóttur birtist fyrst í Morgunblaðinu föstudaginn 27. nóvember.