Veröld/Fólk | Morgunblaðið | 24.5.2025 | 21:25 | Uppfært 6.6.2025 8:58

Af listum: Sjá, hinar seiðandi sírenur

Beyoncé hefur hleypt hefðbundnum dívuskilgreiningum í uppnám, m.a. í laginu „Diva“ (2009). Ljósmynd/Asterio Tecson, Wikicommons

Diva útleggst gyðja á latínu og fór orðið að gera vart við sig í heimi dægurmenningar og afþreyingar um miðja 19. öld en þá fór kvenröddum að fjölga í óperuheiminum. Er fram í sótti fór þess og að verða vart í heimi kvikmynda, tónlistar, tísku o.s.frv. Orðið er iðulega notað yfir konur sem þykja skara fram úr á sínu sviði sökum hæfileika, konur sem eru öruggar og sjarmerandi og fylla upp í þau rými sem þær ganga inn í eins og að drekka vatn. Það gustar af þeim. En skilgreiningin felur það líka í sér að viðkomandi kona búi yfir viðkvæmu skaplyndi, sé kröfuhörð, frek og yfirþyrmandi. Sjálfumglöð jafnvel. Fyrri lýsingin er einhvern veginn hafin yfir vafa, það er nóg að horfa til manneskja eins og Arethu Franklin, Amy Winehouse, Madonnu og fleiri og það þarf ekkert að rökræða málin meir. Þetta eru dívur, bombur, já og amen. Seinni lýsingin er hins vegar flóknari og þessir neikvæðu eiginleikar eru meira og minna stimplun af hendi feðraveldisins sem óttast ekkert meir í þessum heimi en konur sem ekki er hægt að hafa stjórn á. Að þær hafi eigin meiningar og geri jafnvel kröfur, Guð hjálpi oss!

Margir hugsa til Mariu heitinnar Callas óperusöngkonu þegar hugsað er um dívur. Ljósmynd/Wikicommons

Mig langar til að velta eðli samtímadívunnar aðeins fyrir mér. Hvernig mál hafa þróast. Hvort hægt sé að knýja á um vissa valdeflingu með því að nýta þetta eldgamla skapalón. Marilyn Monroe, Maria Callas, Judy Garland, Brigitte Bardot, allt saman dívur alla leið en óneitanlega meira undir hælnum á iðnaðinum og hinu karllæga sjónmáli (e. male gaze). Bjargráðin þarafleiðandi af skornari skammti, völd þeirra yfir eigin málum lítil.

Lana Del Rey hefur leikið sér með minni dívunnar á margslunginn hátt á ferli sínum. Ljósmynd/Justin Higuchi, Wikicommons

Lana Del Rey, ein nútímadívanna, hefur leikið sér á athyglisverðan hátt með ímynd dívunnar, þá þessarar sígildu Hollywood-dívu. Hún mætti t.d. í viðtal eitt förðuð eins og Marilyn Monroe en íklædd Adidasgalla. Líkt er með Beyoncé sem hefur að mörgu leyti goldið varhug við stimplinum og tekur m.a. á honum í laginu „Diva“ (2009) en í meðfylgjandi myndbandi undirstrikar hún yfirborðsmennskuna sem fylgir dívubransanum. Þetta er afskaplega póstmódernískt, ég veit, óskoruð díva að pota í vélavirkið sem skóp hana en það er samt nákvæmlega það sem hún er að gera.

En hvað með nýju dívurnar? Eru Billie Eilish og Olivia Rodrigo dívur? Eða eru þær of gæjalegar og ekki nægilega dularfullar til að teljast slíkar? Að vera díva í dag er margslungnara, það er hægt að hlaða ýmsu ofan á skapalónið sem ég nefndi og í raun er verið að hefla það til upp á nýtt. Valdefling spilar líka stærri rullu, dívur eru ekki lengur viljalaus verkfæri í höndum vindlatottandi bollukinna í forstjórastólum heldur eru þær með umboð og færi til að gera hlutina eftir eigin höfði. Svo langt sem það nær. Iðnaðurinn er nefnilega vel eitraður ennþá af ömurlegum hugmyndum um hvernig stýra skuli málum þegar kemur að listakonum og hlutirnir breytast hægt (ef þá eitthvað finnst mér á köflum). En ekki ætla ég að enda þetta í einhverjum blús, ó nei. Við eigum nefnilega heilnæman slatta af hugdjörfum dívum sem ryðjast glæsilega áfram, biðjast ekki afsökunar á neinu og fylla upp í karl- sem kvenlæg rými eins og enginn sé morgundagurinn. Valdefldar fyrirmyndir sem taka pláss og vísa þannig veginn fyrir yngri dívur sem bíða í ofvæni á kantinum. Er það vel!