Menntun reddast ekki

Skóli fyrir alla? | 1. janúar 2020

Menntun reddast ekki

Bók og jól eru tvö nátengd orð í huga flestra Íslendinga. Vonandi hefur bók verið í sem flestum jólapökkum þessi jólin. Að minnsta kosti í jólapökkum til barna og ungmenna ef marka má niðurstöður PISA-rannsóknarinnar 2018.

Menntun reddast ekki

Skóli fyrir alla? | 1. janúar 2020

mbl.is/Kristinn Magnússon

Bók og jól eru tvö nátengd orð í huga flestra Íslendinga. Vonandi hefur bók verið í sem flestum jólapökkum þessi jólin. Að minnsta kosti í jólapökkum til barna og ungmenna ef marka má niðurstöður PISA-rannsóknarinnar 2018.

Bók og jól eru tvö nátengd orð í huga flestra Íslendinga. Vonandi hefur bók verið í sem flestum jólapökkum þessi jólin. Að minnsta kosti í jólapökkum til barna og ungmenna ef marka má niðurstöður PISA-rannsóknarinnar 2018.

Lesskilningi íslenskra unglinga heldur áfram að hraka og hefur aldrei verið lélegri í alþjóðlegum samanburði en nú. Fram hefur komið að rúmlega þriðjungur nemenda þarf stuðningsúrræði í samræmdum könnunarprófum eða fær undanþágu frá próftöku. Þrátt fyrir það sýna gögn að almennt er árangur nemenda bestur þar sem undanþágur eru fáar og mætingarhlutfall í prófið er hátt öfugt við það sem stundum hefur verið talið.

Alls konar skýringar hafa komið fram á þessari stöðu og ljóst að ekkert eitt skýrir þessa niðurstöðu. Mikilvægt er samt að gleyma ekki þeim verðmætum sem þjóðin á í kennurum þessa lands sem leggja á sig ómælda vinnu við að sinna öllum nemendum, sama hversu erfiðir þeir eru. Hlín Bolladóttir, kennari við Dalskóla, skrifaði fyrr í mánuðinum færslu á Facebook sem vakti mikla athygli en þar segir hún íslenska grunnskólakennara synda björgunarsund á hverjum degi. Meinið sé samfélagslegt. Kennarar hafi lítinn tíma til að kenna vegna þess að mestallur þeirra tími fer í að ala börnin upp og freista þess að leysa úr allskyns vandamálum sem börnin glíma við. Sá vandi verði ekki til í skólunum og segir hún að börnum sé of oft hlíft og að ekki megi gera kröfur til þeirra. Þau eigi of upptekna foreldra og þau eru sjálf svo upptekin eftir skóla.

Annað sem hefur verið bent á er að töluvert skorti upp á að endurgjöf sé með skipulögðum hætti. Í greinaflokknum Skóli fyrir alla? á mbl.is í haust kom fram hjá mörgum viðmælendum að aðalnámskrá grunnskóla sé afar flókin og hæfniviðmiðin illskiljanleg. Ósamræmi sé ekki bara á milli skóla heldur innan sama skólans.

Meðvirk þegar kemur að umræðu um menntamál

Þorbjörg Helga Vigfúsdóttir, frumkvöðull og stofnandi Kara Connect, segir Íslendinga of meðvirka þegar kemur að umræðu um menntamál. „Á sama tíma viljum við að kerfið standi sig betur og mennti börnin okkar á heimsmælikvarða. Þegar niðurstöður eins og PISA koma eigum við sem þjóð að taka þær mjög alvarlega, alltaf. Þetta er gott próf og mælir margt sem hjálpar. Við þurfum að mæla meira, okkar gildi að auki – eins og til dæmis sköpun og tónlist og líðan og sammælast um að margir mælanlegir þættir geti skapað mat á íslensku skólastarfi. Að sama skapi er mikið rými til að setja meiri kröfur á börnin en líka færri. Það fer talsverður tími á yngri stigum í verkefni sem þau eru ekki tilbúin að læra og of mikill tími á eldri stigum í verkefni sem eru of létt. Rannsóknir á starfsumhverfi og starfsþróun íslenskra kennara þarf líka mun meiri athygli – verkefnakennsla þvert á greinar er það sem koma skal en íslenskir kennarar telja sig ekki vera undirbúna fyrir þá framtíð,“ segir Þorbjörg.

Eitt af því sem bent er á í skýrslu um PISA-2018 er hve algeng enska er orðin bæði á formlegum og óformlegum vettvangi. Það tungumál sem íslensk börn heyra í umhverfi sínu eða nota í samskiptum og leikjum er ekki alltaf íslenska, heldur mjög oft enska. Minnkandi lestur og notkun íslensku í daglegu lífi hefur mjög eðlilega þær afleiðingar að íslenskur orðaforði barna vex hægar, málskilningur verður minni. „Við getum með öðrum orðum ekki gert ráð fyrir að því að nemendur læri íslensku af sjálfu sér, bara af því að búa á Íslandi,“ segir í skýrslunni.

Ekki úthrópa krakka sem ólæsa og ekki viðbjargandi

Brynhildur Þórarinsdóttir, dósent við kennaradeild Háskólans á Akureyri og rithöfundur, segir að börn séu ekki hætt að lesa og þau ekki upp til hópa ólæs. „Við þurfum að breyta því hvernig við ræðum um lestrarmálin. „Þau lesa vissulega að jafnaði minna en jafnaldrar þeirra gerðu áður fyrr en við megum ekki úthrópa krakka sem ólæsa og ekki viðbjargandi. Orðaleppurinn að börn, og sérstaklega drengir, geti ekki lesið sér til gagns er óheppilegur og gefur til kynna að stór hluti barna sé tæknilega ólæs þegar þau eiga miklu frekar í erfiðleikum með að kafa undir yfirborðið. Lesskilningur er nefnilega ekki einangrað fyrirbæri, óháð öðrum breytum. Lesskilningur snýst um að geta notað eigin reynslu, þekkingu og dómgreind til að túlka og draga ályktanir út frá því sem maður les. Lesskilningur veltur því á orðaforða og fyrri lestrarreynslu sem aftur tengist lestraruppeldi og lestraráhuga. Þetta er flókið samband sem virkar í allar áttir. Það eina sem við getum fullyrt að virki ekki er að smána börn til að bæta sig. Við þurfum að breyta nálguninni og byggja upp jákvætt lestrarsamfélag, gera bækur aðgengilegar og sýnilegar úti um allt, fylla skólasöfnin og laða fjölskyldur saman að lestri.

Ég hef ekki trú á skilyrðislausri kvittanaskyldu, við vitum t.d. að lestraruppeldi er tengt félagslegum bakgrunni, einkum menntun foreldra. Í hópi foreldra eru býsna margir einstaklingar sem glímdu sjálfir við lestrarerfiðleika í æsku og hafa fyrir vikið skamma skólagöngu að baki. Þessar fjölskyldur þurfa miklu frekar á stuðningi og hvatningu að halda til að skapa ánægjulegar lestrarstundir en stanslaust kvabb um kvittanir og skammir fyrir að standa sig ekki. Við eigum að treysta kennurum til meta hvað hentar hverjum nemendahópi eða einstaklingi best,“ segir Brynhildur. 

Fyrst og fremst mæling á stöðu íslenskunnar

Brynhildur er hrædd um að árangur nemenda okkar í PISA-prófunum sé fyrst og fremst mæling á stöðu íslenskunnar. „Við höfum verið föst í þeirri hugsun að lesturinn sjálfur sé vandinn en ég held að það sé kominn tími til að við viðurkennum að íslenskan stendur höllum fæti. Börn hafa almennt takmarkaðri orðaforða en áður og grípa fljótt til ensku til að bjarga sér. Hluti af ástæðunni er að þau alast upp við miklu minna íslenskuáreiti en áður, horfa minna á íslenskt efni og lesa sjaldnar bækur á íslensku.

Ég finn þetta í mínu starfi, ég finn töluverðan mun á háskólanemendum núna og þegar ég byrjaði að kenna fyrir 15 árum. Nú fæ ég reglulega nemendur sem skrifa texta sem virðist þýddur úr ensku og það bendir til þess að þeir séu farnir að hugsa á ensku. Þetta fólk ber því iðulega við að hafa ekki fengið lesefni við hæfi á íslensku og því snúið sér alfarið að ensku. Við þurfum að gera miklu betur þegar kemur að menningu á íslensku handa ungu fólki, bókmenntum af öllu tagi, skáldverkum jafnt sem fræðiritum, sjónvarpsþáttum, kvikmyndum, útvarpi og hlaðvarpi.

Börn þurfa að alast upp á íslensku til að öðlast góðan orðaforða sem er lykillinn að því að þau skilji það sem þau lesa. Við þurfum að hjálpa börnunum að byggja upp orðaforða; við þurfum að lesa fyrir þau langt fram eftir aldri og ræða við þau um atburði líðandi stundar. Við þurfum að taka orðaforðann föstum tökum í skólunum, vissulega þarf að efla íslenskukennslu en það þarf ekki síður að styrkja íslenskuna innan hverrar faggreinar. Nemendur þurfa að læra að tjá sig um sérhvert viðfangsefni á íslensku, hvort sem það tilheyrir eðlisfræði eða bókmenntum, bæði munnlega og skriflega. Við þurfum að leggja miklu meiri áherslu á markvissa ritunarkennslu, bæði tækni og töfrabrögð; með því að kenna nemendum að skrifa hið ósagða þjálfum við þá í að lesa milli línanna, túlka og draga ályktanir.

Hver veit nema ástand íslenskunnar birtist sem eirðarleysi og stress í skólunum, getur verið að börn og unglingar sem ekki ná að orða hugsanir sínar tjái líðan sína með öðrum hætti? Ég varpa þessu bara fram til umhugsunar,“ segir Brynhildur.

Mikilvægt að nota vísindi sem útgangspunkt

Mennta- og menningarmálaráðuneytið hefur ákveðið að grípa til aðgerða, meðal annars með því að fjölga kennslustundum í íslensku á grunnskólastiginu, einkum á yngsta og miðstigi, og auka kennslu í náttúruvísindum á unglingastigi. Því í ljós hefur komið að íslensk ungmenni fá miklu minni kennslu í náttúruvísindum en jafnaldrar þeirra annars staðar á Norðurlöndunum og víðar. Jafnframt þurfi að tryggja starfsþróun kennara. Bæði skortir að menntun kennara í stærðfræði og náttúruvísindum og eins þurfi að huga námsefninu, að það auki orðaforða og lesskilning nemenda í öllum greinum.

Hermundur Sigmundsson, prófessor við Tækni- og vísindaháskólann í Þrándheimi, segir að það sé mikilvægt að nota vísindi sem útgangspunkt í þeim aðgerðum sem ráðist verður í til þess að bæta stöðu íslenskra nemenda. Algjört lykilatriði sé að skoða hvað sé verið að gera inni í skólunum. Í hverjum skóla, í hverri kennslustund og hvernig kennslu og eftirfylgni er hvert barn að fá. Leggja áherslu á að skapa djúpa þekkingu í gegnum þjálfun. Að áskoranir séu miðaðar við færni hvers og eins. Skapa áhuga með bókum sem passa fyrir áhugasvið hvers og eins. Algjört lykilatriði er að mati Hermundar að bæta bókakost skólabókasafna en það er samdóma álit fólks í menntakerfinu að skipti gríðarlega miklu máli, að börn hafi aðgang að góðu lesefni á íslensku.

Ekki dugi að beita skyndilausnum við að bæta stöðuna í skólakerfinu en við getum gert ýmislegt til að vega upp á móti því. „Reyndur unglingakennari sem ég hitti um daginn sagðist lesa daglega fyrir 10. bekkingana sína því upplestur væri besta agatækið. Ef besta agatækið er svona einfalt, ódýrt og á allra færi ættum við að nota það miklu meira. Sérstaklega fyrst það byggir upp orðaforða og eflir þar með hinn svokallaða lesskilning,“ segir Brynhildur.

Einkenni þjóða sem skara fram úr í alþjóðlegum samanburði er að sameiginleg sýn hefur náðst um að allir nemendur geti náð afburðaárangri og hvernig eigi að veita viðunandi stuðning. Í úttekt á framkvæmd stefnunnar um skóla án aðgreiningar á Íslandi kemur fram samstaða á meðal þeirra sem sinna menntamálum um það markmið að tryggja öllum nemendum jöfn tækifæri. Á hinn bóginn er ekki sameiginlegur skilningur á hugtakinu menntun án aðgreiningar og þar með ríkir óöryggi um framkvæmd stefnunnar – er skólinn fyrir alla?

Þorbjörg segir að íslenskt samfélag eigi að tileinka sér það að gefast aldrei upp á barni. „Þau eiga það skilið að við séum þrautseig, hugmyndarík og skýrum út fyrir þeim allt sem þau sjá og heyra. Við þurfum að kveðja „þetta reddast“ frasann okkar, menntun reddast nefnilega ekki.“

mbl.is