Konan sem allir elskuðu að hata

Tonya Harding og Nancy Kerrigan.
Tonya Harding og Nancy Kerrigan.

Í bandarískri slangurorðabók hefur sögnin „að Tonya Hardinga“ tvenns konar merkingu. Annars vegar að beita bolabrögðum til að ryðja keppinaut úr vegi, hins vegar að brjóta hnéskeljar fólks.

Sögnin dregur nafn sitt af hinni bandarísku Tonyu Harding, sem var einn besti listdansari heims á skautum snemma á 10. áratugnum. Ferli hennar lauk árið 1994 þegar hún var dæmd fyrir að hafa látið hjá líða að láta lögreglu vita að hún hefði búið yfir vitneskju um líkamsárás á skautakonuna Nancy Kerrigan eftir að hún hafði verið gerð, en árásin var skipulögð af Jeff Gillooly, fyrrverandi eiginmanni Harding. Fyrir þetta var Harding dæmd í þriggja ára skilorðsbundið fangelsi, auk sektargreiðslu. Í kjölfarið ákvað bandaríska skautasambandið að setja hana í ævilangt keppnisbann og svipta hana þeim titlum sem hún hafði unnið á ferli sínum, þar á meðal landsmeistaratitli. Hún var úthrópuð, fyrirlitin og hötuð, ekki bara í heimalandi sínu heldur um heim allan.

„Ég hef upplifað það versta. Ég hef verið einskis virði í augum fólks,“ sagði Harding í viðtali við bandarísku sjónvarpsstöðina ABC fyrir skömmu, en eftir að kvikmyndin I, Tonya, sem fjallar um ævi hennar var frumsýnd fyrr í þessum mánuði, hefur saga Tonyu Harding verið dregin fram í dagsljósið og margir velt fyrir sér málsmeðferðinni og hvernig fjallað var um Harding á sínum tíma.

Andstæðan við ísprinsessuna

En hver er hún? Tonya Maxine Harding var fimmta barn móður sinnar, LaVona Golden, og fjórða eiginmanns hennar, Albert Harding, og fæddist í Portland í Oregonríki 12. nóvember 1970, „röngum megin við brautarteinana“ eins og stundum er sagt í Bandaríkjunum. Fjölskyldan var fátæk og var á eilífum húsnæðishrakhólum, LaVona var drykkfelld og beitti dóttur sína ofbeldi, Albert yfirgaf fjölskylduna þegar Tonya var á barnsaldri. Hún fór á fyrstu skautaæfinguna þegar hún var þriggja ára og fljótlega kom í ljós að í litlu stúlkunni bjó mikill efniviður.

„Ég vildi ekki verða þjónustustúlka eins og móðir mín,“ sagði Harding í áðurnefndu viðtali á ABC. „Ég vildi eitthvað betra. Skautarnir voru mín leið til þess.“

Þegar Tonya var komin á unglingsaldur var ljóst að þar var framtíðarmeistari á ferð. En hún var ekki dæmigerð skautadrottning 9. og 10. áratugarins. Hún saumaði keppnisbúninga sína sjálf, því hún hafði ekki ráð á skrautlegum búningum eins og aðrar skautakonur kepptu í og hún steig skautadans við tónlist rokksveitarinnar ZZ-Top á meðan aðrar dönsuðu undir tónum Mozarts. Hún giftist menntaskólakærastanum sínum, Jeff Gillooly, þegar hún var tvítug, hún reykti á almannafæri og meðal áhugamála hennar voru bílaviðgerðir og skotveiðar. Hún var kraftalega vaxin, sögð gersneydd þeim yndisþokka sem talinn var nauðsynlegur eiginleiki skautadansara og óteljandi ballettímar og tískuráðgjöf frá sérfræðingum, sem þjálfari hennar kallaði til aðstoðar, breyttu þar litlu um. „Ég ætla að vera andstæðan við ísprinsessuna. Ég ætla að verða íþróttamaður af þeirri tegund sem aldrei hefur sést áður og ég ætla að ná lengra en nokkur annar,“ sagði hin unga og metnaðarfulla Tonya í viðtali þegar hún var 18 ára.

Þær Tonya Harding og Nancy Kerrigan á forsíðu tímaritsins Time …
Þær Tonya Harding og Nancy Kerrigan á forsíðu tímaritsins Time 24. janúar 1994 þegar umfjöllun um árásina á Kerrigan var sem mest.

Önnur upprennandi skautastjarna á þessum tíma var Nancy Kerrigan. Hún var sönn ímynd skautaprinsessunnar, drakk mjólk úr kampavínsglösum og keppti í hvítum glimmerskreyttum skautakjólum, sem voru sérhannaðaðir fyrir hana af frægum tískuhönnuðum. Hún var kölluð Mjallhvít, henni var gjarnan líkt við Jaqueline Kennedy, fyrrverandi forsetafrú Bandaríkjanna og var með auglýsingasamninga við fjölda fyrirtækja, m.a. Disney, Campbells-súpur, Reebok og önnur stórfyrirtæki.

Mannætufiskur og ruddi

Fjölmiðlafólk áttaði sig fljótlega á því að með því að stilla þessum tveimur unglingsstúlkum upp sem andstæðum og keppinautum væri kominn efniviður í safaríkar fréttir um tilbúinn stelpuslag. Þess vegna var gjarnan fjallað um Kerrigan sem yfirstéttarstúlku, þó foreldrar hennar hafi síður en svo verið efnafólk. Aftur á móti var fjallað um Harding sem óheflaðan rudda, hún var sögð vera hjólhýsapakk og var stundum kölluð mannætufiskurinn í fjölmiðlum.

Hvers vegna ég?

Báðar tryggðu þær sér keppnisrétt á vetrarólympíuleikunum í Lillehammer í Noregi í febrúar 1994. Í byrjun janúar það ár var Kerrigan við æfingar í skautahöll í Detroit í Michigan ríki þegar karlmaður kom aðvífandi og sló með kylfu í hné hennar. Viðbrögð Kerrigan, þar sem hún lá á gólfinu, engdist af kvölum og hrópaði „Why me?“ – Hvers vegna ég? – voru tekin upp á myndband sem var sýnt í fréttatímum víða um heim. Árásin vakti óhug víða, ekki síst vegna þess að talsvert hafði verið fjallað um ofbeldi og hótanir gegn íþróttakonum og hafði Harding m.a. fengið hótunarbréf nokkru áður sem varð til þess að hún dró sig úr landshlutakeppni. Árásarmaður Kerrigan, Shane Stant, náðist fljótlega og innan tíðar komu í ljós tengsl hans við Gillooly, en þau Harding voru þá skilin. Stant, Gillooly og tveir aðrir sögðust eingöngu hafa ætlað að hræða Kerrigan, en þeir voru fundnir sekir um árásina og dæmdir í fangelsi.

Mikið var fjallað um árásina á Nancy Kerrigan á sínum …
Mikið var fjallað um árásina á Nancy Kerrigan á sínum tíma og hugsanlega hlutdeild Harding í henni. mbl.is

Kerrigan hlaut minniháttar áverka af árásinni og þegar kom að leikunum í Lillehammer rúmum mánuði síðar hafði hún náð sér að fullu. Bandaríska ólympíusambandið reyndi að koma í veg fyrir þátttöku Harding á þeirri forsendu að hún tengdist árásinni. Hún brást við með því að kæra sambandið og lyktir mála urðu þær að hún keppti á leikunum.

Einvígið í Lillehammer

Loftið í skautahöllinni í Lillehammer var rafmagnað 25. febrúar 1994 þegar kom að keppni kvenna í listdansi á skautum. Talað var um einvígi aldarinnar og aldrei höfðu jafnmargir fjölmiðlamenn verið viðstaddir slíka keppni. Harding mætti gríðarlegri andúð í Lillehammer, bæði frá áhorfendum og fjölmiðlum og var það álit margra að hún hefði átt að sjá sóma sinn í því að mæta ekki. Af upptökum frá leikunum má sjá Harding tárvota hefja skautadans sinn, en hún stoppar fljótlega og biður um að fá að byrja aftur vegna þess að reimar á skautum hennar slitnuðu. Henni var leyft það, hún lauk keppni, en frammistaðan var ein sú versta á ferli hennar. Kerrigan var hyllt gríðarlega og skautasvellið var þakið blómum sem áhorfendur köstuðu til hennar. Hún vann til silfurverðlauna en Harding lenti í 8. sæti.

Forsíða tímaritsins Newsweek frá 24. janúar 1994.
Forsíða tímaritsins Newsweek frá 24. janúar 1994.

Fjölmiðlar spöruðu ekki stóru orðin: „Mjallhvít hafði betur gegn eiturdvergnum,“ var fyrirsögn Irish Times og fyrirsögn norska Dagbladet var „Fríða sigraði dýrið.“

Þetta var í síðasta skiptið sem Tonya Harding keppti á skautum, því að skömmu síðar var hún sett í ævilangt keppnisbann. Fáir urðu til að mótmæla því eða sýna henni stuðning á opinberum vettvangi; hún var „konan sem allir elskuðu að hata“.

Mikið var fjallað um málið í bandarískum fjölmiðlum, hér er …
Mikið var fjallað um málið í bandarískum fjölmiðlum, hér er Harding á forsíðu tímaritsins Newsweek 21. febrúar 1994.

Síðan þá hefur hún af og til ratað í fréttir, eins og t.d. þegar hún gerðist atvinnuboxari um skeið og kom fram í heldur vafasömum raunveruleikaþáttum. Undanfarin ár hefur hún starfað við afgreiðslu í byggingavöruverslun og við rafsuðu, hún er gift á nýjan leik og á ungan son.

Lygari í augum allra

Engum blöðum er um það að fletta að Tonya Harding var afburðaíþróttamaður, hún var t.d. fyrsti listdansarinn á skautum sem stökk svokallaðan þrefaldan axel, sem er eitt erfiðasta stökkið á listskautum. Leið hennar á toppinn í þessari krefjandi íþrótt var grýttari en flestra annarra og fall hennar af toppnum nánast fordæmalaust. Uppvöxtur hennar einkenndist af ofbeldi og vanrækslu og hún var eingöngu 19 ára þegar hún giftist Gillooly. Sjálf hefur hún sagt að þar hafi hún séð leið til að komast út úr ömurlegum fjölskylduaðstæðum. Hún var aldrei fyllilega viðurkennd í heimi skautalistdansins, flestir sáu hana sem hvítt rusl í stað öflugs íþróttamanns og fjölmiðlar ýttu undir þá ímynd. Kannski var hennar mesti glæpur að vera öðruvísi.

Tonya Harding á Golden Globe verðlaunahátíðinni þann 7. janúar síðastliðinn.
Tonya Harding á Golden Globe verðlaunahátíðinni þann 7. janúar síðastliðinn. Ljósmynd; AFP/ VALERIE MACON

Fáir trúðu að Harding hefði ekki haft neina fyrirfram vitneskju um árásina á Kerrigan, en hún hélt því staðfastlega fram allt þar til í áðurnefndu viðtali við ABC þar sem hún sagðist hafa vitað „að eitthvað stæði til“, en að hún hefði ekki verið með í ráðum. Hún hylmdi vissulega yfir með Gillooly eftir verknaðinn en í því sambandi þarf að hafa í huga að hann hafði þá beitt hana ofbeldi í mörg ár og hafði m.a. oftar en einu sinni hótað að brjóta fætur hennar og eyðileggja þannig skautaferil hennar.

Á sínum tíma höfðu fáir áhuga á að heyra hennar hlið á málum, eða eins og hún sjálf segir í viðtali í bandaríska dagblaðinu The New York Times; „Enginn hlustaði á mig. Ég var lygari í augum allra.“

Leikkonan hélt að sagan væri skáldskapur

I, Tonya, mynd ástralska leikstjórans Craig Gillespie, saga Tonyu Harding er að stórum hluta byggð á viðtölum við Harding og Jeff Gillooly, fyrrverandi eiginmann hennar sem skipulagði árásina á Nancy Kerrigan. Hún fékk Golden Globe verðlaun fyrr í mánuðinum og er tilnefnd til tvennra Óskarsverðlauna auk fjölda annarra verðlauna. Hún hefur vakið athygli fyrir margra hluta sakir, ekki síst vegna þess að í henni eru firnasterkar kvenpersónur. Þá þykir hún varpa sérlega góðu ljósi á stéttaskiptingu í Bandaríkjunum, en í myndinni kemur skýrt fram að listhlaup á skautum er talið íþrótt hinna efnuðu og þeir sem tilheyra öðrum hópum eru síður velkomnir.

Margot Robbie í hlutverki Tonyu Harding í kvikmyndinni I, Tonya.
Margot Robbie í hlutverki Tonyu Harding í kvikmyndinni I, Tonya. mbl.is

Ekki er síður áhugavert að horfa á myndina frá femínísku sjónarhorni, því sífellt er verið að reyna að bæla persónu Tonyu niður og steypa þessa afburða íþróttakonu í eitthvert kvenlegt mót í stað þess að leyfa henni að blómstra á eigin forsendum.
Margot Robbie fer með hlutverk Harding og er tilnefnd til Óskarsverðlauna fyrir leik sinn. Þegar hún fékk handritið fyrst í hendurnar datt henni ekki annað í hug en að um skáldskap væri að ræða. „Mér fannst handritshöfundurinn galinn að geta látið sér detta þetta í hug,“ sagði Robbins í viðtali.

I, Tonya fór í almennar sýningar í Bandaríkjunum í byrjun mánaðarins. Hér á landi er hún sýnd í Bíó Paradís.

Nánar um málið
í Morgunblaðinu
Áskrifendur:
Nánar um málið
í Morgunblaðinu
Áskrifendur:
Fleira áhugavert
Fleira áhugavert