Hetja eða hryðjuverkamaður?
Guðrún Hálfdánardóttir
Setja bókamerki
„Hann var mikilvægari en forsetinn, ræddi við alla valdahópa í Íran, var með beina línu inn til æðsta klerksins og bar ábyrgð á stefnu Íran á svæðinu,“ segir Dina Esfandiary hjá hugveitunni Century Foundation. Þú verður vart mikilvægari en það, bætir hann við er hann er beðinn um að lýsa Qasem Soleimani sem Bandaríkjaher drap í drónaárás að tilskipan forseta Bandaríkjanna aðfaranótt föstudags. Manni sem er ýmist lýst sem hetju eða hryðjuverkamanni.
Magnús Þorkell Bernharðsson, prófessor í sögu Mið-Austurlanda við Williams College í Massachusetts, segir árásina á Soleimani fyrst og fremst ögrun og grafalvarlega. Þarna sé ráðist á háttsettan herforingja sem var í opinberum erindagjörðum í Írak ef marka má orð forsætisráðherra Íraks, Adel Abdul Mahdi, sem segir að Soleimani hafi verið að koma til landsins sem milligöngumaður í deilu Bandaríkjanna og Íraks. Með drápinu hafi Írakar verið leiddir í ákveðna gildru og ríkisstjórn landsins sett í vanda. Líkt og fram hefur komið í fréttum hefur íraska þingið óskað eftir því að Bandaríkjaher yfirgefi landið en um fimm þúsund bandarískir hermenn eru í Írak.
Qasem Soleimani, sem einnig er þýtt úr persnesku sem Qassem Suleimani eða Qassim Soleimani, er ekki fæddur með silfurskeið í munni heldur bóndasonur frá Rabord-þorpinu í austurhluta Írans. Hann fæddist 11. mars 1957 og því 62 ára gamall er hann lést 3. janúar. Hann lauk fimm ára grunnskólanámi, en skólaskyldan var ekki lengri á þessum tíma í Íran, og fór síðan til borgarinnar Kerman þegar hann var 13 ára gamall til að vinna í byggingarvinnu fyrir skuldum fjölskyldunnar. Hann lyfti lóðum í frítíma sínum auk þess að hlýða á predikanir róttæks klerks, Hojjat Kamyab.
Fljótlega eftir fall keisarans gekk Soleimani til liðs við byltingarverði Írans og hlaut þar sína einu herþjálfun, tveggja mánaða þjálfunarnámskeið. Góðar gáfur, hugrekki, miskunnarleysi og heppni sem rann sitt æviskeið í síðustu viku varð til þess að þegar hann lést var hann einn áhrifamesti einstaklingurinn í Mið-Austurlöndum.
Þrátt fyrir að vera Írani og búsettur þar var Qasem Soleimani sennilega áhrifamesti maðurinn í Írak og hefur verið það allt frá falli Saddam Hussein. Hann lagði línurnar við myndun ríkisstjórna, stýrði stjórnmálastefnu Íraks og árum saman bar hann ábyrgð á árásum á hermenn í her Bandaríkjanna í landinu.
Fyrir rúmum áratug sendi hann David Petraeus, sem þá var nýtekinn við sem yfirhershöfðingi Bandaríkjahers í Írak, eftirfarandi textaskilaboð: „Kæri Petraeus hershöfðingi, þú ættir að vita að ég stýri stefnu Írans í Írak, Líbanon, Gaza og Afganistan.“
Á þessum tíma var Sýrland ekki talið með en þegar borgarastyrjöldin hófst þar árið 2011 fór Soleimani úr skugga njósnameistarans í kastljós alþjóðasamfélagsins. Hann studdi forseta Sýrlands, Bashar al Assad, í gegnum súrt og sætt og tryggði stöðu hans í embætti.
Talið er að Soleimani hafi átt hlut að máli í fjölmörgum hryðjuverkaárásum og vígum í heiminum, allt frá morðinu á forsætisráðherra Líbanon, Rafik Hariri, árið 2005 og tveimur sprengjutilræðum í Buenos Aires á tíunda áratug síðustu aldar en alls létust yfir 100 manns í þeim.
Eitt fyrsta verkefni Soleimani hjá írönsku byltingarvörðunum var að aðstoða aðskilnaðarsinna Kúrda í norðvestri. Næsta verkefni var stríðið á milli Írans og Íraks sem hófst með innrás Íraks í Íran 1980. Átta ára stríð ríkjanna kostaði líf yfir milljónar manna hjá báðum þjóðum.
Magnús Þorkell segir að Soleimani hafi verið mjög áhugaverður einstaklingur. Hann hafi hlotið takmarkaða menntun og fyrst vakið athygli fyrir framgöngu sína í stríðinu við Írak. Margir hafi séð í honum framtíðarleiðtoga sem ekki var klerkur en mjög afkastamikill í starfi sínu hjá byltingarvörðunum.
Að stríðinu loknu beindust sjónir hans að baráttunni við fíkniefnasmygl á landamærum Afganistans. Góður árangur hans þar varð til þess að tryggja honum herforingjastöðu yfir Quds-sérsveitunum sem hafa það verkefni að sinna hagsmunum Írans erlendis. Quds-sveitirnar (en nafnið kemur úr arabísku og þýðir Jerúsalem og vísar til þess að sveitirnar voru stofnaðar til þess að ná yfirráðum yfir borginni) heyra ekki undir forseta landsins heldur beint undir erkiklerkinn sem er mun valdameiri en forseti landsins.
Magnús segir að ef hugmyndin á bak við morðið hafi verið sú að veikja byltingarverðina sé ólíklegt að þeim verði að ósk sinni því aðrir komi í hans stað og lítil miðstýring sé innan hersveitanna.
Þrátt fyrir að starfssvið Soleimani hafi einkum verið erlendis var hann afar áhrifamikill í Íran og fljótlega eftir að hann tók við stjórn Quds árið 1998 var hann meðal hóps herforingja í byltingarverðinum sem vöruðu forseta Írans, Mohammad Khatami, við því að láta mótmæli stúdenta afskiptalaus. Að öðrum kosti myndu þeir grípa inn. Þetta varð væntanlega til þess að lögreglan braut mótmælin á bak aftur líkt og hún gerði áratug síðar.
Á sama tíma og hann er talinn hafa stýrt árásum á Bandaríkin studdi hann Bandaríkin, helsta andstæðing sinn, í baráttunni við talibana eftir 11. september 2001 og síðar myndaði hann óopinbert bandalag með Bandaríkjamönnum í baráttunni gegn vígasveitum Ríkis íslams.
Árið 2013 sagði John Maguire, sem stýrir stofnun sem fer með hryðjuverkavarnir Bandaríkjanna en var áður hjá CIA, í viðtali við The New Yorker að Soleimani væri valdamesti einstaklingurinn í Mið-Austurlöndum.
Ítrekað hefur verið reynt að drepa Soleimani án árangurs en fyrir átján mánuðum tókst Bandaríkjaher nánast ætlunarverkið. Í kjölfarið varaði hann Donald Trump, forseta Bandaríkjanna, við og sagði að hann myndi hefja stríðið en Íranar myndu ljúka því.
Eftir því sem Soleimani varð þekktari opinberlega jukust vinsældir hans í heimalandinu. Heimildarmyndir, fréttaþættir og jafnvel popplög voru tileinkuð honum. Hann lét heldur ekki sitt eftir liggja og var duglegur við að láta mynda sig með hermönnum á vígvellinum og pískrað var um að hann stefndi á embætti forseta. Orðrómur sem hann neitaði að standa á bak við.
En þegar kallið kom var það blóðugt og skyndilegt. Bandaríska varnarmálaráðuneytið greindi frá því 3. janúar að hernaðaraðgerð honum til höfuðs hafi skilað árangri og aðgerðin hafi verið undir leiðsögn forseta Bandaríkjanna.
Árásin var gerð með dróna og segir Magnús Þorkell að margir séu áhyggjufullir vegna þess því áður hafi aðeins CIA notað dróna en nú sé Bandaríkjaher farinn að beita þeim í hernaði. Drónar séu mun nákvæmari en herþotur og því sé auðveldara að hæfa skotmörk með mikilli nákvæmni. Augljóst sé að Bandaríkjamenn fengu upplýsingar um ferðir Soleimani einhvers staðar frá. Hvort sem það er frá Mossad, leyniþjónustu Ísraels, eða annars staðar frá. Það veki líka spurningar um framhaldið hvað varðar Ísraela og stöðu forsætisráðherra landsins, Benjamins Netanyahu. Eins hvað Rússar muni gera og Kínverjar en leiðtogar ríkjanna beggja hafa gagnrýnt árásina á Soleimani.
Trump hefur ekki legið á skoðunum sínum í garð Soleimani enda er talið að hann hafi stutt dyggilega við Hezbollah í Líbanon og Hamas í Palestínu. Allt frá innrás Bandaríkjahers í Írak árið 2003 studdi Soleimani vígasamtök í að gera árásir á bandaríska hermenn og herstöðvar með þeim afleiðingum að hundruð létust.
Hann er líka talinn hafa haft mikil áhrif á stöðu Assad forseta Sýrlands líkt og hér kom að framan og hvernig hann beitt her sínum gegn uppreisnarhópum árið 2011. Talið er að Assad geti þakkað Íran og Rússum fyrir að hafa haldið völdum í Sýrlandi en ríkin tvö hafa tekið mikinn þátt í loftárásum og öðrum hernaði í héruðum þar sem stjórnarandstæðingar höfðu náð völdum.
Soleimani mætti ítrekað í útfarir Írana sem voru drepnir í Sýrlandi og Írak og fór oft til Líbanon, Sýrlands og Írak en áhrif Írana hafa aukist jafnt og þétt í þessum löndum undanfarin ár. Þegar hann var drepinn var hann á leið frá flugvellinum í Bagdad með fleirum, þar á meðal Abu Mahdi al-Muhandis, sem stýrði hersveitum Kataib Hezbollah, sem einnig lést í árásinni.
Í apríl í fyrra lýsti utanríkisráðherra Bandaríkjanna, Mike Pompeo, byltingarvörðum Írans og Quds-hersveitunum sem hryðjuverkasamtökum. Ríkisstjórn Bandaríkjanna segir að Quds hafi fjármagnað, þjálfað og útvegað hryðjuverkahópum í Mið-Austurlöndum vopn, þar á meðal Hezbollah og vígasamtökunum Íslamskt jihad (Palestinian Islamic Jihad) sem eru með höfuðstöðvar í Gaza.
Enn á eftir að koma í ljós hver áhrifin af drápinu á Soleimani verða á væntingar yfirvalda í Íran um að byggja upp veldi síja-múslíma. Hann kom að stjórn stríða í Írak, Sýrlandi, Líbanon og Jemen og breytti stöðunni í sýrlenska stríðinu og herti tök Írans á Írak. Dauði hans á væntanlega eftir að valda frekari spennu á þessu svæði á sama tíma og margir krefjast hefnda.
Sérstakt ástand var í miðborg Teheran í morgun þegar fólk streymdi þangað til að minnast Qasem Soleimani, hetjunnar sem var drepin í árás Bandaríkjahers. Ungir og gamlir tróðust saman öxl í öxl um götur borgarinnar. „Hann var hetja. Hann varðist Daesh (Ríki íslams),“ sagði ung kona sem fréttamaður AFP ræddi við í morgun. „Það sem Bandaríkin gerðu er glæpur. Ég er hér til þess að syrgja píslarvott. Það verður að bregðast við en við viljum ekki stríð. Það vill enginn stríð,“ bætti hún við.
Samkvæmt frétt í ríkissjónvarpinu í Íran voru margar milljónir á götum úti til þess að syrgja og æðsti klerkur landsins, Ali Khamenei, hefur hótað Bandaríkjunum hefndum. Khamenei grét yfir kistu Soleimani í morgun en auk hans voru fimm aðrir, sem einnig dóu sem píslarvottar, bornir til grafar í dag.
Í fyrstu ríkti þögn eða þangað til barn klifraði upp í tré og kallaði: Dauðinn bíður Bandaríkjanna. Fólk allt í kring tók undir og fljótlega barst hávært söngl um allar götur, dauðinn bíður Bandaríkjanna og dauðinn bíður konungsfjölskyldunnar í Sádi-Arabíu.
Drápið hefur þegar haft mikil áhrif en enn er óljóst hvert framhaldið verður. Hvort hótanir Khamenei og Trumps verða að veruleika eður ei.
Magnús Þorkell á ekki von á því að Íran fari í stríð við Bandaríkin enda óðs manns æði. Hann segist frekar eiga von á því að Íranar geri árásir á bandarísk skotmörk en hvar, hvenær eða með hvaða hætti sé ómögulegt að segja til um. Drápið á Soleimani muni þjappa írönsku þjóðinni saman en undanfarið hefur ríkt mikil óánægja meðal margra Írana í garð stjórnvalda. Það muni eflaust breytast nú líkt og myndir frá útförinni í dag sýna þar sem milljónir syrgi Soleimani.
Meðal þeirra eru fjölmargir umbótasinnar sem eru andsnúnir ríkisstjórn Hassan Rouhani en líta á drápið á Soleimani sem árás á alla Írana. Eða líkt og háskólastúdent, sem New York Times ræddi við í dag, sagði: Ég taldi mig öruggan vitandi af honum. Dóttir Soleimani, Zeinab Soleimani, sagði í líkræðu í dag að Bandaríkin og Ísrael stæðu frammi fyrir myrkum dögum. „Þú bilaði Trump, táknmynd fáviskunnar, þræll síonista, ekki láta þig dreyma um að morðið á föður mínum muni binda endi á allt.“
Enn á eftir að koma í ljós hvaða áhrif atkvæðagreiðslan á íraska þinginu á eftir að hafa. Talsmaður forsætisráðherrans segir að hlutverk bandarískra hermanna verði takmarkað við þjálfun og ráðgjöf. Þeim verði ekki heimilt að yfirgefa herstöðvar sínar eða að fljúga innan íraskrar lofthelgi á meðan ákvörðun um framhaldið verður tekin.
Þrátt fyrir að atkvæðagreiðslan í gær, þar sem samþykkt var mótatkvæðalaust að vísa bandarískum hermönnum úr landi, sé ekki bindandi er ljóst að Mahdi styður tillöguna.
Árásin er af mörgum álitin brot á fullveldi landsins og í gær var greint frá því að utanríkisráðuneytið hafi kallað sendiherra Bandaríkjanna á sinn fund og eins fögnuðu stjórnvöld í Íran niðurstöðu atkvæðagreiðslunnar.
Mahdi var harðorður í gær en heldur dró úr því í dag eftir að hann ræddi í síma við forseta Frakklands, Emmanuel Macron, og að því samtali loknu sagðist Mahdi hafa sammælst við Macron um að ræða málin áfram og ekki yrði tekin ákvörðun að óathuguðu máli. Þeir hafi rætt um að brotthvarf erlendra hersveita frá Írak yrði með þeim hætti að það hefði ekki slæm áhrif á baráttuna við Ríki íslams og að fullveldi Íraks yrði tryggt. Jafnframt samband Íraks við alþjóðlegt samstarf í baráttunni við Ríki íslams í Írak. Það er eitthvað sem erfitt er að framkvæma án aðkomu Bandaríkjahers því afar ólíklegt er að hermenn annarra ríkja verði þar áfram í fjarveru Bandaríkjahers.
Meðal annars byggt á fréttum AFP, BBC, Guardian, CNN, New York Times og Politiken auk viðtals við Magnús Þorkel Bernharðsson í síma í dag.
Benda á Samgöngustofu sem bendir út í heim
Ekki byggt í takt við áform sveitarfélaga
„Það er skiljanlegt að þolinmæði þeirra sé lítil“
Ofsóttur innan veggja Boeing
Hjón sluppu með skrekkinn
Þrjú og hálft ár fyrir skotárás í Úlfarsárdal
Innviðir þandir og álagið „gríðarlegt“