Voru innlimuð í Sovétríkin

Það hefur verið leiðarljós í stefnu pólskra ríkisstjórna á síðari tímum að styðja við lýðræðisumbætur, stöðuga stjórnarhætti og frjálsan markaðsbúskap í öllum nágrannalöndum. Það kann að virðast ykkur augljóst, en það er ekki endilega svo, þegar haft er í huga að landamæri Póllands breyttust verulega eftir seinni heimsstyrjöldina. Við vorum færð vestur á bóginn með ákvörðunum sem teknar voru af leiðtogum Bandaríkjanna, Bretlands og Sovétríkjanna á ráðstefnum þeirra í Jalta og Potsdam. Austursvæði okkar – sem nú eru hluti af Úkraínu, Hvíta-Rússlandi og Litháen – voru innlimuð í Sovétríkin og vesturlandamærin og þar með var Pólland í heild fært til vesturs. Pólland hefur átt mjög langa og stormasama sögu síðustu 1.000 ár síðan fyrsti konungur okkar var krýndur – frá því að vera stærsta land Evrópu til þess að vera þurrkað út af landakortinu af nágrönnum okkar í 123 ár. Á einum tímapunkti í sögunni voru öll Úkraína, allt Hvíta-Rússland, hlutar af núverandi Rússlandi og öll Eystrasaltsríkin annaðhvort hluti af pólsk-litháíska samveldinu eða undir vernd þess,“ segir Pawłowski.

Łukasz Pawłowski

Vildu viðurkenna fullveldið

„Eina ástæðan fyrir því að ég nefni þetta er sú að eftir seinni heimsstyrjöldina, þegar enn einu sinni var gerð róttæk breyting á landamærum og lögun Póllands, var rætt um hvað ætti að gera við þau svæði sem áður voru pólsk en höfðu orðið hluti af Sovétríkjunum. Sumir héldu því fram að við ættum aldrei að viðurkenna þau sem ópólsk og ættum að halda áfram baráttu okkar fyrir því að endurheimta þau. En það var önnur hugmyndastefna, innblásin af þekktum brottfluttum Pólverja – Jerzy Giedroyc, sem stærsti salurinn hér í ráðuneytinu er nefndur eftir. Hann leiddi hóp sem var staðsettur í Maisons-Laffitte í útjaðri Parísar. Giedroyc, sem fæddist í Minsk, sem nú er í Hvíta-Rússlandi, hélt því fram að við ættum að afsala okkur slíkum kröfum, viðurkenna þessi lönd sem fullvalda ríki og styðja lýðræðisumbætur þeirra og sjálfstæði. Frekar en að ríghalda okkur í fortíðina og vonast til að endurheimta þessi svæði ættum við að horfa til framtíðarinnar.“

Varðandi nýlega atburði í Hvíta-Rússlandi og stríðið í Úkraínu, hver er afstaða ráðuneytisins gagnvart þessum tveimur nágrannaríkjum?

„Við teljum að eftir fall Sovétríkjanna hafi Vesturlönd almennt – og Pólland sérstaklega – gert fjölmargar tilraunir til að færa þessi lönd, þar með talið Rússland, nær samfélagi lýðræðisríkja til að hjálpa þeim að verða ábyrgir þátttakendur, lýðræðisþjóðir og frjálslynd hagkerfi.

Andstætt frásögn Rússa trúum við því ekki að NATO eða Vesturlönd hafi reynt að innlima lönd eftir Sovéttímann eða gera fjandsamlega yfirtöku. Við vildum ganga í bandalagið, okkur var boðið að ganga í það og við töldum að þannig væri hagsmunum okkar best borgið því við vissum að engin velmegun næðist undir sovéskri eða rússneskri stjórn. Við munum hvernig hlutirnir voru. Þetta var ekki útvíkkun NATO – þetta var boð. Mörg skref voru tekin til að taka með og bjóða Rússland velkomið – leyfið mér að minna á NATO-Rússlandsráðið eða G8 – og til að styðja lýðræðisumbætur í landinu. Hið sama á við um Hvíta-Rússland.

Undirgefin Rússlandi

Pólland tók sérstaklega þátt í viðleitni til að koma á lýðræði í Hvíta-Rússlandi og viðhalda að minnsta kosti virkum samskiptum, að hluta til vegna umtalsverðs pólsks minnihluta og pólskra samtaka sem enn eru til staðar þar. Hins vegar reyndist þetta ómögulegt. Eins og staðan er núna sjáum við litla möguleika á breytingum, aðallega vegna þess að hvítrússnesk yfirvöld virðast vera algjörlega undirgefin Rússlandi.

Í öðru lagi hefur verið gripið til margra fjandsamlegra aðgerða gegn pólska minnihlutanum í Hvíta-Rússlandi, þar á meðal með því að fangelsa pólska aðgerðasinna og blaðamenn af pólitískum ástæðum. Að auki er verið að framkvæma eins konar fjölþáttahernað gegn Póllandi – sem Rússland hvetur til og hvítrússnesk yfirvöld framkvæma. Þetta felur í sér að flóttafólki er beitt til að koma á ójafnvægi í Póllandi, vekja deilur og skapa sundrungu innan Evrópusambandsins. Fólkið sem er fyrst flutt til Rússlands, síðan til Hvíta-Rússlands og að lokum þvingað að landamærum okkar dvelur að mestu leyti ekki í Póllandi. Það stefnir að því að ná til Þýskalands eða annarra vestrænna ríkja,“ segir Pawlowski. Með þessu nýti rússnesk yfirvöld sér þetta fólk til að grafa undan stöðugleika í Póllandi, skapa spennu milli Póllands og Þýskalands og að lokum grafa undan Schengen-svæðinu og meginreglunni um frjálsa för fólks.

Verslun sem selur herfatnað í Varsjá. mbl.is/Baldur

Boltinn hjá Hvíta-Rússlandi

„Eins og staðan er núna sjáum við ekkert svigrúm til að bæta samskipti við stjórnvöld í Minsk. Boltinn er hjá Hvíta-Rússlandi. Við myndum vissulega fagna marktækri breytingu. Á þessum tímapunkti höldum við áfram að styðja borgaralegt samfélag Hvíta-Rússlands og hvítrússnesku stjórnarandstöðuna sem hefur aðsetur hér í Póllandi, ásamt lýðræðislegum samtökum sem starfa héðan frá landi okkar. Við hýsum einnig fjölmiðla á hvítrússnesku, úkraínsku og rússnesku sem miða að því að veita hlutlægar upplýsingar án áróðurs frá Hvíta-Rússlandi eða Rússlandi.

Eins og ég nefndi er grundvallarreglan sú að okkur myndi öllum farnast betur með stöðug og opin samskipti við lýðræðislega nágranna – en sumir þeirra hafa einfaldlega engan áhuga á því.“

Myndi bjóða Rússlandi í NATO

Gætirðu útskýrt eitt atriði? Þú nefndir boð um að ganga í vestrænar stofnanir, þar á meðal NATO. Það er viðkvæmt málefni. Varstu að vísa til Hvíta-Rússlands, Úkraínu og Rússlands?

„Yfirmaður minn, núverandi utanríkisráðherra Radosław Sikorski, sagði eitt sinn – og var gagnrýndur pólitískt fyrir það – að hann myndi bjóða Rússland velkomið í NATO, en aðeins ef – og það er mjög mikilvægt – það uppfyllti í raun skilyrðin fyrir aðild, svo sem borgaralega stjórn hersins, lýðræðislegt stjórnarfar og svo framvegis.

Ef það gerðist, og við hefðum sameiginlegt öryggissvæði sem næði frá Vestur-Evrópu til Rússlands, væri það frábær niðurstaða. En það er engin ástæða til að ætla að þetta muni gerast í náinni framtíð.

Leyfðu mér að minna þig á að George H. W. Bush forseti hvatti Úkraínumenn til að kjósa ekki með sjálfstæði. Það var hluti af viðleitni til að niðurlægja ekki Rússland eftir fall Sovétríkjanna. Það var mikil næmni, að mínu mati, gagnvart Rússlandi. En við verðum alltaf að hafa hugfast að þótt Rússland hafi öryggis- og efnahagshagsmuni eiga löndin í kringum það þá líka.

Ég endurtek: þessi nágrannaríki voru ekki þvinguð inn í Vesturlönd; þau börðust fyrir því með virkum hætti árum saman að ganga í bandalag við Vesturlönd vegna þess að þau vissu að þau gætu aldrei dafnað undir rússneskri stjórn.“

Minnt á mikilvægi varna í Varsjá. mbl.is/Baldur

Stærsta landið vill meira land

Hver er, að þínu mati, í megindráttum stefna Rússlands núna – sérstaklega varðandi Georgíu, Hvíta-Rússland og Úkraínu?

„Þetta er í raun ekki svo flókið. Sum lönd sækja stolt sitt og tilgang í að auka lífsgæði og velmegun þegna sinna. Svo virðist sem Rússar finni sér tilgang í að stækka áhrifasvæði sitt.

Þannig að stærsta land í heimi telur að það sem það þurfi til að vera öruggt og velmegandi sé meira land. Það er fráleitt. Rússland á nú þegar gríðarstórt og auðlindaríkt landsvæði – það þarf aðeins að nýta það betur. Það sem það þarf örugglega ekki er meira landsvæði.“

Telur þú að markmið stjórnar Pútíns sé að taka yfir austurhluta Úkraínu og endurskapa áhrifasvæði, eða er það full pólitísk stjórn yfir allri Úkraínu til að koma í veg fyrir að hún gangi í vestræn bandalög?

„Það er annað mál. Pólland var aldrei hluti af Sovétríkjunum, en það var hluti af sovésku blokkinni. Áhrifasvæði getur tekið á sig margar myndir.

Ein helstu mistökin sem sumir vestrænir greinendur og stjórnmálamenn gera eru að álykta að Rússland deili sömu forgangsröðun og vestræn lýðræðisríki. Allir lýðræðislega kjörnir leiðtogar telja velmegun þjóða sinna nauðsynlega – því ef þeim mistekst í því efni geta þeir verið kosnir úr embætti. Rússneskur leiðtogi getur hins vegar ekki verið kosinn úr embætti. Hann getur verið fjarlægður – rekinn, drepinn eða settur til hliðar – en ekki af fólkinu, heldur af elítunni, hans innsta hring. Þetta er hópurinn sem hann þarf að hafa áhyggjur af.

Margir Rússar virðast sækja stolt sitt í aðra hluti. Þú getur verið fátækur svo lengi sem Rússland er „mikið land“. Og þá á ég við stórt land sem vekur ótta. Það er það sem skiptir máli.“

Menning Rússlands æðri

Hvernig passa Georgía og önnur fyrrverandi ríki Sovétríkjanna inn í þessa mynd?

„Stjórnvöld í Kreml telja þau augljóslega hluta af áhrifasvæði Rússlands. Rússland kemur ekki fram við þessi lönd sem jafningja eða sem fullvalda ríki með sömu hagsmuni.

Það er vegna þess að Rússar álíta að Rússland sé „siðmenningarríki“ (e. civilizational state) – sé siðmenning, ekki aðeins land. Þess vegna eru hagsmunir þess taldir æðri hagsmunum smærri þjóða, sérstaklega þeirra sem taldar eru hluti af rússnesku menningarsvæði. Hagsmunir þeirra geta aldrei gengið framar hagsmunum „Stór-Rússlands“.

Þess vegna sér Rússland ekki Úkraínu sem samningsaðila. Það sér Bandaríkin – eða önnur stórveldi – sem raunverulegan jafningja sinn. Þess vegna gerir það takmarkað gagn að ræða við Rússa um fullveldi Úkraínu og reglur alþjóðakerfisins. Jafnvel þótt Rússar samþykki einhverjar reglur telja þeir þær ekki eiga við um Úkraínu, því Úkraína er ekki talin fullkomlega fullvalda.“

Er það skoðun pólska utanríkisráðuneytisins að Georgíu og Hvíta-Rússlandi sé í raun stjórnað af Rússlandi?

„Markmið stjórnvalda í Kreml er að stækka áhrifasvæði sitt yfir þessi lönd. Og þau hafa, því miður, náð töluverðum árangri.“

Pabbi farinn í stríð. Myndverk fyrir framan hjálparstöð í Lviv í Úkraínu fyrir íbúa borgarinnar Mariupol. mbl.is/Baldur

Á allan hátt einræðisríki

Stjórna stjórnvöld í Kreml nú Lúkasjenkó í raun og hafa þau áhrif á þróun mála í Georgíu?

„Georgía er sannarlega að fjarlægjast Vesturlönd og Evrópusambandið – gegn vilja margra íbúa sinna, eins og við höfum séð í fjöldamótmælum í Tíblisi.

Hvað varðar Lúkasjenkó, þá voru mótmæli eftir svokallaðar kosningar árið 2020. Hvíta-Rússland er nú á allan hátt einræðisríki.

Málið er einfalt: ef þú spyrð meirihluta fólks sem bjó einu sinni í löndum sem voru hluti af Sovétríkjunum – eða jafnvel hluti af Rússlandi á einhverjum tímapunkti í sögunni – hvort það kjósi frekar Austur eða Vestur munu flest velja Vesturlönd.

Þess vegna skapraunar það manni að sjá þessa hrifningu á Rússlandi á Vesturlöndum. Ég veit ekki á hverju hún byggist. Ef þú trúir því virkilega að svona eigi að stjórna landi, farðu þangað og sjáðu með eigin augum hvernig hlutirnir eru. Og ef þú getur það ekki, skoðaðu þá einfaldlega grundvallartölfræði sem mælir lífsgæði. Ég fullvissa þig um að Rússland verður ekki efst á listanum. Þetta snýst ekki aðeins um fátækt – þetta snýst um vald. Einræðisvald. Staðreyndin er sú að hver sem er örlítið ofar þér í valdapíramídanum getur misnotað það vald, með spillingu eða með öðrum hætti.

Ég skil ekki áhugann á Rússlandi. Ég sé ekki hvernig hægt er að líta á það sem raunhæfan valkost við frjálst hagkerfi og frjálslynda lýðræðishefð. Geri það alls ekki.“

Mesti harmleikur aldarinnar

Hvað með Eystrasaltsríkin? Telurðu að stjórnvöld í Kreml séu í alvöru að reyna að útvíkka áhrifasvæði sitt þar líka?

„Auðvitað. Ef þau gætu gert það myndu þau gera það. Pútín hefur sagt opinberlega að fall Sovétríkjanna hafi verið mesti landfræðipólitíski harmleikur 20. aldarinnar.

Hann lítur á Rússland sem heimsveldi. Stolt hans byggist á yfirráðum yfir landsvæðum og kúgun annarra þjóða.“

Ef tækifæri gefst, heldur þú að rússnesk stjórnvöld muni grípa til aðgerða – kannski með því að grafa undan þessum löndum pólitískt?

„Þau gera það nú þegar alls staðar! Nýlega sagði franski utanríkisráðherrann að Rússar hefðu verið að skipta sér af kosningum þeirra í mörg ár. Þeir hafa gert það hér líka.

Pólska ríkisstjórnin lýsti því nýlega yfir að Rússland hefði ráðið fólk til að kveikja í verslunarmiðstöð í Varsjá.

Þetta er fastur liður í því hvernig Rússland starfar. Svo það sé endurtekið, hér ræðir um stærsta land í heimi sem gæti einfaldlega einbeitt sér að því að stjórna landsvæðinu innan alþjóðlega viðurkenndra landamæra sinna. Það gerir það samt ekki. Ekki vegna þess að það telji sér vera ógnað af Vesturlöndum.

Það sem ógnar valdhöfunum er heimur þar sem land eins og Úkraína – sem þeir kalla tilbúning – gæti stefnt að lýðræðislegum hugsjónum og endað betur statt en Rússland.

Það er það sem Kreml óttast: að venjulegir Rússar gætu séð það og áttað sig á að betra líf án keisara er mögulegt,“ segir Łukasz Pawłowski.