Fréttaskýring: Leyniþjónusta fólksins

„Nei. Við munum hvorki aðstoða leifar Kaupþings né viðskiptavini bankans við að fela „óhreinan þvott“ sinn frá alþjóðasamfélaginu. Tilraunir Kaupþings til að grafa upp hvaðan skjölin fengust gætu verið refsiverðar samkvæmt belgískum lögum um vernd heimildarmanna og sænsku stjórnarskránni. Hver er bandaríski lögfræðingurinn ykkar? Jim Limb.“

Svo hljóðaði svar vefsíðunnar Wikileaks við kröfu forsvarsmanna Kaupþings um að upplýsingar úr lánabók bankans, sem lekið var inn á vefinn, yrðu fjarlægðar þaðan aftur. Í bréfi frá Kaupþingi, dagsettu föstudaginn 31. júlí, sagði að ef vefsíðan yrði ekki við kröfunni myndi bankinn leita réttar síns og þegar hefði verið haft samband við bandarískan lögfræðing til að annast málið. Svar Wikileaks var hins vegar hnitmiðað og ákveðið. Hringið bara í lögfræðingana ykkar – okkur verður ekki haggað!

Á heimasíðu Wikileaks segir að síðan hafi verið stofnuð af kínverskum andófsmönnum, blaðamönnum, stærðfræðingum og tæknifræðingum frá Bandaríkjunum, Taívan, Evrópu, Ástralíu og Suður-Afríku. Hún veitir „lekendum“, mótmælendum, blaðamönnum og bloggurum sem standa frammi fyrir pólitískum ofsóknum, refsingum eða ofbeldi vernd til að koma upplýsingum sínum á framfæri. Á síðunni getur hver sem er lekið örugglega skjölum nafnlaust án þess að eiga á hættu að finnast. Þá geta allir notendur gaumgæft skjölin að vild og greint og rætt um gildi þeirra og trúverðugleika.

„Afhjúpa ósiðlega framkomu“

Á síðunni segir að nánast allt sem við teljum dýrmætt í umhverfi okkar sé að einhverju leyti háð góðum stjórnarháttum – heilsa, matarbirgðir, athafnafrelsi, menntun, friðsæld og svo framvegis. „Sé litið til sögu stjórnmála og ástand mannkyns í dag er ljóst að frumskilyrði góðra stjórnarhátta eru opnir stjórnarhættir. Sagan sýnir að sveigjanlegustu stjórnarhættirnir eru í samfélögum þar sem opinber skrif og útgáfa eru vernduð. Við viljum veita þá vernd í samfélögum sem ekki geta tryggt borgurum sínum hana. Við trúum því að Wikileaks sé besta leiðin til að styrkja lýðræði og góða stjórnarhætti um víða veröld.“

Wikileaks er ekki formlega tengd alfræðiorðabókinni Wikipediu en síðurnar deila þó sama viðmóti og tækni. Þær byggja ennfremur báðar á þeirri heimspeki að þekking fólks aukist og dýpki ef henni er safnað saman með því að heimila öllum notendum að skrifa inn á síðurnar.

Wikileaks segist einbeita sér að því að svipta hulunni af einræðisríkjum í Asíu, fyrrum Sovétríkjum, í Afríku og Mið-Austurlöndum en vilji jafnframt rétta fólki hjálparhönd í öllum heimsálfum sem „óskar þess að afhjúpa ósiðlega framkomu ríkisstjórna og fyrirtækja“. Á heimasíðunni kemur fram að í gagnagrunninum séu um 1,2 milljónir skjala.

Eðlilega líkar ekki öllum við Wikileaks og vinnubrögðin sem tíðkast þar á bæ. Viðbrögð forsvarsmanna Kaupþings eru til sönnunar um það. Fleiri hafa reynt að leggja stein í götu síðunnar. Kínversk stjórnvöld loka til að mynda á allar vefsíður sem hafa orðið „wikileaks“ í vefslóð sinni. Í Kína er þó hægt að komast inn á Wikileaks í gegnum svonefndar „speglasíður“ sem stöðugt breyta um nafn og aðstandendur síðunnar hvetja fólk til að leita að þeim með fulltingi leitarvéla á netinu.

Vettvangur til að brjóta trúnað

Wikileaks berst gegn ósiðlegri hegðun ríkisstjórna og fyrirtækja en starfshættir síðunnar sjálfrar eru ekki síður umdeildir. Vefsíðan er í raun vettvangur fyrir þá sem vilja brjóta trúnað, hver sem hvati þeirra er hverju sinni, og komast upp með það.

„Þar sem frelsi er af skornum skammti og óréttlæti er verndað með lögum er rými fyrir borgaralega óhlýðni. Þegar sú einfalda aðgerð að dreifa upplýsingum getur svipt hulunni af glæpastarfsemi eða komið upp um skammarlega hegðun ríkisstjórna áskiljum við okkur þann rétt og teljum það skyldu okkar að gera svo.“ Rannsóknarblaðamenn á vegum Wikileaks gaumgæfa öll skjöl sem berast og reyna að greina hvort þau séu trúverðug og ekta. Á síðunni segir að þeim hafi til þessa aldrei skjátlast. Hugsjónin er falleg og staðfestan aðdáunarverð þótt starfsemin sé umdeild. Og það er ljóst að fyrirtæki og ríkisstjórnir geta svitnað yfir tilhugsuninni um Wikileaks hafi þau eitthvað að fela, því þegar starfsmennirnir í þvottahúsinu opna dyrnar fyrir Wikileaks í skjóli nætur og óhreina tauið blasir við verður ekki aftur snúið. Og öllum tilraunum til að stöðva síðuna verður mætt með sama svarinu: „Nei.“

„Pentagonskjölin“ láku

Vefsíðan www.wikileaks.org hefur verið starfrækt frá því í desembermánuði árið 2006. Á heimasíðunni sjálfri segir að ferlið hafi hafist þegar „aðgerðasinnar“ um víða veröld gáfu sig á tal saman með fulltingi veraldarvefjarins. Sameiginlegt áhyggjuefni þessa fólks var að þjáning og eymd manna (sem orsakast af matarskorti, lélegu heilbrigðiskerfi og dapurlegu menntakerfi og svo framvegis) stafaði að miklu leyti af lélegum stjórnarháttum og spillingu innan ríkisstjórna.

Verkefninu hefur verið líkt við það þegar Daniel Ellsberg lak „Pentagon-skjölunum“ til Neil Sheehan, blaðamanns á dagblaðinu The New York Times, árið 1971. Skjölin voru í raun skýrsla sem Robert S. McNamara, þáverandi varnarmálaráðherra Bandaríkjanna, lét vinna um stjórnmála- og hernaðarafskipti Bandaríkjamanna í Víetnam á árunum 1945-1967. Í skýrslunni kom ýmislegt fram um athæfi Bandaríkjamanna í Víetnam sem ekki hafði verið sagt frá áður.

Eftir að The New York Times hafði synjað beiðni saksóknara og Richard Nixons, forseta, um að birta ekki skjölin hófust málaferli. Lögbann fékkst á birtingu skjalanna en málið fór hratt um dómskerfi Bandaríkjanna og endaði hjá hæstarétti. Rétturinn úrskurðaði að birtingin væri heimil og að lögbannið hefði gengið í berhögg við ákvæði 1. viðauka stjórnarskrár um tjáningarfrelsi.

„Tilraun til þöggunar“

Það hefur ekki gefist vel að reyna að endurheimta gögn frá Wikileaks. 27. mars árið 2008 sendi Vísindakirkjan vefsíðunni bréf og bað um að ákveðnum skjölum sem vörðuðu málefni kirkjunnar yrði skilað. Wikileaks sendi frá sér yfirlýsingu í kjölfarið þess efnis að í „tilefni af þessari tilraun til þöggunar“ myndi vefsíðan viku síðar birta þúsundir skjala um málefni Vísindakirkjunnar. Viku síðar var staðið við þau orð.

7. nóvember árið 2007 birtist á vefsíðu Wikileaks skjal sem innihélt siðareglur Bandaríkjahers í Guantanamo-fangelsinu á Kúbu. Þar kom meðal annars fram að ákveðnir fangar höfðu ekki fengið að hitta sendinefndir Rauða krossins en fram að birtingu skjalsins hafði Bandaríkjaher ávallt neitað slíkum ásökunum.

Höfðuðu mál á hendur Wikileaks

Í febrúar árið 2008 úrskurðaði Jeffrey S. White, dómari í Kaliforníu í Bandaríkjunum, að taka skyldi vefslóðina www.wikileaks.org af veraldarvefnum í kjölfar málsóknar svissneska Julius Baer bankans á hendur Wikileaks. Wikileaks hafði þá birt gögn sem lekið hafði verið um ólöglegar aðgerðir bankans á Cayman-eyjum. Að sögn Wikileaks sýndu gögnin að bankinn stundaði m.a. peningaþvætti og sveik undan skatti. Forsvarsmenn bankans sögðu að gögnunum hefði verið stolið og birting þeirra væri trúnaðarbrot og bryti gegn lögum um bankaleynd.

Dómsmálið þótti reyna á þolmörk 1. viðauka við stjórnarskrá Bandaríkjanna sem fjallar um frelsi til tjáningar. Málið var jafnframt ekki ólíkt því sem kom upp nú fyrir skemmstu þegar vefsíðan birti upplýsingar úr lánabók Kaupþings.

Dómarinn lét því loka aðalhliðinu að síðunni ef svo má að orði komast en „speglasíðurnar“ voru enn opnar og glöggir vefnotendur voru ekki lengi að finna leið inn á síðuna með öðrum vefslóðum.

Fjölmörg samtök um tjáningarfrelsi og fjölmiðlar mótmæltu lokuninni harðlega og kröfðust þess að fá að koma fyrir dóminn og benda á ýmis atriði varðandi 1. viðauka stjórnarskrárinnar.

Í þessum hópi voru meðal annars Associated Press-fréttastofan og dagblaðið Los Angeles Times. Sérstaklega var minnst á að Wikileaks hafði ekki sent neinn lögmann fyrir sína hönd á dómþingið.

Tveimur vikum síðar kvað White dómari upp annan úrskurð og ógilti með honum þann fyrri.

Dómarinn virtist argur við úrskurðinn og viðurkenndi að fyrri ákvörðun hans gæti hafa falið í sér stjórnarskrárbrot. „Við lifum á þeim tímum þar sem fólk getur gert ákaflega góða og jafnframt slæma hluti án þess að þurfa að bera ábyrgð fyrir dómstólum.“

Sama kvöld og dómarinn kvað upp úrskurðinn var aðalsíða Wikileaks aftur virkjuð. Nokkrum dögum síðar féll bankinn frá málsókn sinni á hendur vefsíðunni.

Framkvæmdastjóri samtaka blaðamanna um frelsi fjölmiðla í Bandaríkjunum, Lucy Daglish, sagði í kjölfar úrskurðarins: „Það er ekki algengt að dómari taki 180 gráðu beygju í máli og ógildi alveg sinn fyrri úrskurð. Við erum mjög ánægð með að hann viðurkenndi að fyrri ákvörðun um að loka síðunni stæðist að öllum líkindum ekki ákvæði stjórnarskrár.“

Lögmaður bankans sagði að í raun hefði dómarinn hafnað því að dómsvaldið næði einnig yfir veraldarvefinn. „Það er ákaflega dapurleg niðurstaða.“