Almenningur telur sig harðari

„Afbrot vekja forvitni og fólk hefur sterkar meiningar. Tilfinning almennings er oft að samfélagið sé hættulegra en það var en gögn sýna að fjölgun glæpa og þjóðfélagsbreytingar styðja ekki endilega þann grun. Því er mikilvægt að til sé fræðilegur texti um málefnið,“ segir Helgi Gunnlaugsson afbrotafræðingur og prófessor í félagsfræði við Háskóla Íslands sem hefur í fjölda ára rannsakað glæpi frá öllum hliðum.

Ný bók, Afbrot og íslenskt samfélag, kom út fyrir stuttu og má segja að hún sé nokkurs konar framhald fyrri bóka Helga, Afbrot og Íslendingar sem kom út 2000 og Afbrot á Íslandi frá 2008. Helgi segir tilganginn að koma á framfæri aðgengilegu lesefni um afbrot hérlendis, vekja áhuga og umræður um efnið. Í bókinni er kafað ofan í erfiðari mál en líka þau léttari, eins og afbrotafræði íslenskra kvikmynda. Eitt er víst að fólk hefur áhuga á afbrotum og þeim heimi sem þau spretta úr samanber nýlega sjónvarpsþætti eins og Fanga. Helgi styðst bæði við eigin rannsóknir í nýju bókinni og einnig vísar hann í rannsóknir annarra enda eru fjölmargar rannsóknir sem „læðast með veggjum og fólk veit ekki af“, eins og Helgi orðar það sjálfur.

Hvernig sjá Íslendingar fyrir sér heim afbrota og hvernig á þeim er tekið?
„Íslendingar meta það sjálfir svo að stærstu vandamálin séu tengd fíkniefnaneyslu og fíkniefnabrotum en á síðustu þremur áratugum er það oftast nefnt í viðhorfsmælingum. Það sem hæst ber í fjölmiðlum og samskiptamiðlum mótar þó afstöðuna talsvert hverju sinni. Þegar ákveðin mál koma upp breytist þessi sýn. Árið 2013 töldu flestir kynferðisbrot mesta vandamálið, sem þá var stuttu eftir umfjöllun Kastljóss um barnaníð. 2015 nefndu flestir efnahagsbrot sem stærsta vandamálið, skömmu eftir að þungir dómar höfðu fallið í Hæstarétti vegna efnahagsbrota. Þegar e-pillan kom fram á sjónarsviðið og var áberandi í umræðunni 1995-1997 nefndu aldrei fleiri fíkniefnabrot.“

Tilkoma e-pillunnar hafði ekki aðeins áhrif á umræðuna heldur einnig fíkniefnadóma sem og dóma í öðrum brotaflokkum að mati Helga. „Það varð eins konar siðfár í samfélaginu með tilkomu þessarar pillu sem Íslendingar skynjuðu sem eina mestu ógn sem steðjað hafði að samfélaginu, eins konar dauðapillu. Í kjölfarið fóru dómar í fíkniefnamálum að stórþyngjast og mörgum fannst dómar fyrir önnur brot sér í lagi kynferðisbrot allt of vægir í samanburði.
Í stað þess að bakka og íhuga hvort við værum ef til vill að fara fram úr okkur í fíkniefnadómum varð þróunin sú að dómar í kynferðisbrotamálum tóku að þyngjast líka svo áhrifin á dómskerfið urðu talsverð.

Alveg fram á þennan dag hefur ekki verið undið ofan af þróuninni og burðardýrin svokölluðu fá til að mynda afar þunga dóma því ákveðið fordæmi hafði verið sett og efri mörk refsirammans verið þanin út. Þróunina í átt til refsiþyngingar má því að einhverju leyti rekja til uppnámsins sem varð með tilkomu e-pillunnar.“

Vanmat á dómstólum 

Helgi bendir einnig á að rannsóknir sýni að fólk vanmeti dómstóla og vanmatið snúi einkum að kynferðisbrotum og nauðgunum.

Ófeigur Lýðsson

„Í samstarfi við norræna kollega sýndum við að almenningur hefur tilhneigingu til að vanmeta refsiþyngd dómstóla, einkum í kynferðisbrotamálum. Við lögðum sex raunveruleg afbrotamál fyrir þátttakendur í stórri rannsókn. Þátttakendur fengu spurningalista þar sem spurt var hvernig þeir teldu að íslenskir dómarar myndu dæma í viðkomandi málum. Mjög margir álitu að dómarar myndu dæma mun vægar en þeir gerðu en við höfðum áður fengið reynda dómara til að „dæma“ í þessum málum. Minnst var vanmatið í fíkniefnabrotum, þar sem þátttakendur voru ekki fjarri því að giska rétt á þann dóm sem var felldur. Vanmatið á refsiþyngd dómstóla var aftur á móti mest í nauðgunarmálinu.

Þátttakendur voru einnig spurðir hvernig þeir myndu sjálfir dæma í málunum sex og kom þá í ljós að þess eigin dómar voru yfirleitt vægari en niðurstöður dómaranna. Þetta er athyglisvert því umfjöllun í samfélaginu er oft sú að dómstólar séu of linir og fólk telur sig því harðara í dómum en dómstólar raunverulega eru,“ segir Helgi og bætir við að eitt mál hafi þó skorið sig úr en það var kynferðisbrot gegn barni sem þátttakendur voru beðnir að skoða. Þar vildi rúmur helmingur þátttakenda harðari refsingu en dómararnir höfðu áður úrskurðað.
Norræna rannsóknin okkar sýnir að ef almenningur fær fyllri upplýsingar um áþreifanleg brotamál, gerendur þeirra og þolendur og vitneskju um ólíkar refsitegundir, dregur úr refsigleði. „Það skiptir því máli að veita almenningi fyllri upplýsingar. Þá breytast afbrotamenn, sem áður voru jafnvel taldir skrímsli, í manneskjur, og kannski skili litlu að læsa þá bara inni og henda lyklinum. Yfirveguð umræða er því afar mikilvæg.“

Viðtalið í heild má lesa í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins