Lifa lífinu í gegnum aðra

Samfélagsmiðlar og svefnleysi geta haft neikvæð áhrif á geðheilsu ungmenna, segir sálfræðingur frá Litlu kvíðameðferðarstöðinni. Áhrifavaldar finna fyrir togstreitu þegar þeir framleiða efni fyrir samfélagsmiðla.

Það getur verið erfitt að fullyrða að samfélagsmiðlar og snjallsímar valdi kvíða, en það er mjög líklegt að það séu tengsl þar á milli, og að það gætu verið óbein tengsl,“ segir Steinunn Anna Sigurjónsdóttir, sálfræðingur hjá Litlu kvíðameðferðarstöðinni. „Svefnleysi hefur áhrif á geðheilsu, við erum verr útsett og við höfum minna mótstöðuafl gagnvart álagi og því sem gerist dags daglega ef við fáum ekki nægan svefn. Margir telja að það að hafa mikla afþreyingu uppi í rúmi gæti tengst svefnleysi, svo tefur það líka svefn að hafa kveikt á bláa ljósinu sem snjalltækin okkar framleiða. Það getur tafið svefn í þrjá eða fjóra tíma og valdið því að þú safnir ekki nægilega mikilli þreytu til að sofna, þannig að ungmenni upplifa að þau séu bara ekki þreytt.“

GettyImages/iStockphoto

Steinunn segir þó einnig samfélagsmiðla sjálfa geta aukið vanlíðan ungmenna.
„Lágt sjálfsmat og neikvæður samanburður hefur áhrif á geðheilsu, hvort sem það er á kvíða, lágt sjálfsmat eða tilhneigingu til þunglyndis. Það er mismunandi hvort ungmenni bera sig saman við jafningja eða ekki. Þeir sem eru með lágt sjálfsmat sem snýr að útliti eru líklegri til að bera sig saman við fólk eins og Instagram-stjörnur og áhrifavalda,“ segir Steinunn, en slíkur samanburður er í langflestum tilfellum algjörlega óraunhæfur. „Samanburðurinn getur líka verið efnahagslegur þegar mikið er pælt í hverju allir klæðast eða eiga eða hvernig frí aðrir fara í, sem getur valdið kvíða yfir eigin framtíð og fjárhag, en hann getur líka verið félagslegur, sérstaklega hjá krökkum sem eru kannski einmana eða með félagskvíða, sem eru að glíma við þunglyndi eða depurð. Á samfélagsmiðlum virðist alltaf vera svo gaman hjá öllum hinum, sem getur ýtt undir hugsanir um að það sé gaman hjá öllum nema mér, allir eru að njóta lífsins nema ég og engum líður eins og mér.“

Vítahringur inni í herbergi

„Margir menntaskólakrakkar eru inni í herbergi nánast öll virk kvöld. Þegar við erum með svona mikla afþreyingu inni í herbergi upplifum við ekki beint að við séum einmana eða að okkur leiðist, því við höfum þætti til að horfa á, hluti til að skoða og tölvuleiki til að spila. Þetta eyðir miklum tíma, þetta er mjög lítil virkni og þetta getur hægt og rólega leitt til vítahringja sem leiða auðveldlega út í félagskvíða eða þunglyndi.“

Steinunn Anna Sigurjónsdóttir. Haraldur Jónasson/Hari

Segir Steinunn Anna að þessi hegðun geti verið bæði orsök eða afleiðing vanlíðanar.
„Við höfum tilhneigingu til þess að forðast það sem vekur vanlíðan og sækja meira í einveru þegar okkur líður illa. En gallinn er sá að þó að þér líði betur fyrst um sinn við að kúra inni í herbergi og horfa á Netflix eða hanga á Youtube, þá fer þessi forðun og skortur á virkni fljótt að næra vandann og valda meiri vanlíðan til lengri tíma litið. Þannig getur þunglyndi og jafnvel félagskvíði þróast án þess að neitt sérstakt hafi komið því af stað annað en langvarandi einvera inni í herbergi.“

„Passífari miðlar [eins og Youtube] krefjast lítillar virkni, krakkar sitja kyrrir og horfa á aðra spila tölvuleiki, mála sig, baka o.s.frv. jafnvel klukkustundum saman. Það er vissulega hægt að horfa á matreiðsluþátt og æfa sig svo í að baka það sem maður horfði á. Eða horfa myndbönd til að læra að smíða hillu eða setja á sig farða og læra þetta og hitt. En flestir krakkar virðast ekki nota Youtube á þann hátt. Þau horfa frekar á aðra lifa lífinu sínu og baka aldrei neitt sjálfir, eða horfa á aðra spila tölvuleiki frekar en spila þá sjálf. Ég myndi segja það frekar sem foreldri heldur en sálfræðingur að ég myndi alltaf frekar vilja að krakkar horfi á eitthvað sem þau geta nýtt til að lifa sínu eigin lífi í staðinn fyrir að sitja kyrr og lifa í gegnum líf annarra. Lágt sjálfsmat er til dæmis sú hugmynd að þú getir minna en aðrir og sért minna virði en aðrir, við styrkjum sjálfsmatið með því að prófa okkur áfram að gera hluti sem við töldum að við gætum ekki eða mættum ekki, ekki með því að horfa á aðra gera það,“ segir Steinunn.

Ingi Þór Bauer.

Togstreita áhrifavalda

Stefán Atli Rúnarsson og Ingi Þór Bauer eru svokallaðir áhrifavaldar á samfélagsmiðlinum Youtube. Þeir halda úti rásinni Ice Cold og framleiða myndbönd á miðlinum, allt frá svokölluðum „vloggum“, þar sem þeir veita áhorfendum innsýn í líf sitt, til beinna útsendinga þar sem þeir spila, ásamt áhorfendum, tölvuleikinn Fortnite. Þegar blaðamaður ræddi við þá félaga minntust þeir á togstreituna sem margir áhrifavaldar finna fyrir þegar þeir framleiða efni á netinu. „Okkar áhorfendahópur er að stóru leyti samansettur af ungum mönnum og strákum, sem er sá hópur sem hefur hvað mest verið í umræðunni í kringum þetta málefni. Í þessum hóp er of mikið um dauðsföll af völdum kvíða, þunglyndis og eiturlyfjaneyslu. Þetta er alvarlegt vandamál,“ segir Ingi.

„Við höfum báðir glímt við kvíða sjálfir, svo þetta er mikilvægt málefni fyrir okkur,“ segir Stefán.

Stefán Atli Rúnarsson.

„Við byrjuðum að framleiða myndbönd vegna þess að okkur þykir það gaman, það er okkar ástríða,“ segir Ingi. „Við gerðum bara það sem okkur þótti skemmtilegt, síðan byrjuðu aðrir að fylgjast með okkur og þótti það líka skemmtilegt. Þá finnum við fyrir ábyrgð til reyna að láta gott af okkur leiða. Ég held að við séum klárlega hluti af vandamálinu, þess vegna erum við að tala um þetta.“

Áhorf er mikilvægt til að ná árangri sem framleiðandi á samfélagsmiðlum. Því fleiri áhorf sem myndband fær því meiri líkur eru á auglýsingatekjum, en yfirleitt kemur stór hluti af tekjum samfélagsmiðla frá sölu auglýsinga. Áhorf og athygli eru hins vegar takmörkuð auðlind, sem skapar umhverfi fyrir áhrifavalda þar sem þeir þurfa að keppa um athygli notenda.

„Við reynum að virkja þá sem fylgjast með okkur með því að fá þá til að taka þátt,“ segir Stefán. „Þegar við spilum tölvuleiki í beinni útsendingu, þá spilum við með þeim sem eru að fylgjast með okkur, við sýnum fólki hvernig við framleiðum tónlist, svo það geti gert það sjálft,“ bætir hann við. „Við teljum að það séu miklir möguleikar á samfélagsmiðlum til að fá fólk til að taka meiri þátt í afþreyingunni sem það neytir, en framleiðendur verða að vera meðvitaðri um þá sem fylgjast með þeim,“ segir Ingi.

„Okkur þykir líka mikilvægt að sýna þeim, sem horfa á okkur, líf okkar eins og það er. Við erum ekki að keyra sportbíla eða svoleiðis, heldur sýnum við okkar eigin hversdagsleika og tölum um hvernig okkur líður,“ segir Stefán. „Á samfélagsmiðlum líður manni oft eins og manni eigi alltaf að líða vel, því það er eins og allir í kringum mann séu alltaf brosandi að skemmta sér, eða í fríi á Tenerife. Þá líður manni illa yfir því að manni líður illa, en kvíði og depurð eru bara tilfinningar, og það er í lagi að líða illa. Áhrifavaldar mættu endurspegla það betur,“ segir Ingi.

Einstaklingar ekki vandamálið

„Áhrifavaldar geta gert hluti eins og að hvetja til söfnunarátaka, haldið viðburði þar sem labbað er upp á Esjuna, eða bent á gagnleg úrræði,“ segir Steinunn. „Vandamálið er ekki endilega einstaklingarnir á samfélagsmiðlunum, heldur samfélagsmiðlarnir sjálfir. Það er ekki endilega betra ef einhver eyðir sex klukkutímum í að horfa á eitthvað uppbyggilegt frekar en eitthvert rusl. Vandinn er mestur hjá þeim sem sitja við tölvuna eða símann dag eftir dag og lifa ekki eigin lífi. Ég hugsa samt að við foreldrar séum ekki endilega betri. Við erum mörg hver slæmar fyrirmyndir þegar kemur að þessu. Við mælum oft með því að foreldrar hugsi um hvað við getum verið að nota tímann okkar í, bæði börn og fullorðnir og komi ungu fólki af stað að gera aðra skemmtilega hluti saman, frekar en að reyna að stoppa notkun samfélagsmiðla alfarið. Það er líklegra til árangurs að reyna frekar að auðga lífið með fjölbreyttari hlutum til að gera.“