Afhjúpar mannlegt eðli

Jane Austen á meðal kvenna er yfirskrift fyrirlesturs sem Alda Björk Valdimarsdóttir, dósent í almennri bókmenntafræði við Háskóla Íslands, heldur í Veröld í dag kl. 16.30. Þar ræðir hún um nýútkomna bók sína Jane Austen og ferð lesandans – Skáldkonan í þremur kvennagreinum samtímans, en verk Austen hafa aldrei verið vinsælli en nú á tímum.

Bókin byggist að stórum hluta á doktorsrannsókn Öldu um Austen, en hún lauk doktorsnámi frá Háskóla Íslands 2014. Í bókinni beinir Alda sjónum sínum að því hvernig ímynd Austen lifir áfram innan þriggja bókmenntagreina sem löngum hafa verið tengdar konum og njóta gríðarlegrar hylli, þ.e. í ástarsögum, skvísusögum og sjálfshjálparritum. Hún fjallar um þessar þrjár bókmenntagreinar og hvernig hver um sig tekur upp afmarkaða þætti úr verkum skáldkonunnar um leið og þær einfalda og skýra ímynd hennar.

„Í fyrirlestrinum mun ég beina sjónum mínum sérstaklega að sjálfshjálparmenningunni og hlutverki Austen sem leiðbeinanda, aðallega í lífi kvenna. Í sjálfshjálparbókunum sem ég rannsakaði er horft til Austen um ráðleggingar í samskiptum kynjanna og leitinni að ástinni,“ segir Alda og bendir á að sjónarmið höfunda hafi verið að bækur Austen væru hentugar fyrir nútímakonuna þrátt fyrir að vera skrifaðar fyrir 200 árum. „Enda eru sjálfshjálparbækur í eðli sínu oft íhaldssamar þegar kemur að samskiptum kynjanna,“ segir Alda og tekur fram að hún skoði líka sjálfshjálparbækur þar sem lífssýn Austen auðveldar einstaklingum að öðlast sjálfsþekkingu.

„Leitin að sjálfsþekkingu og ástinni fer reyndar oft saman. Þetta eru bækur þar sem Austen er lesin sem viskubrunnur hjá fólki sem á í erfiðleikum í lífi sínu. Þetta eru sjálfsævisögur og skáldsögur sem miðla leit að tilgangi, ekki síður en ferðasögur þar sem farið er á slóðir Austen eða á tökustaði kvikmynda og sjónvarpsþáttaraða svo að hægt sé að komast í nánari tengsl við skáldkonuna Jane Austen með því t.d. að fara í sömu göngutúra og hún eða snerta borðið sem hún skrifaði við,“ segir Alda og bendir á að í slíkum bókum er lesandinn að styrkja tengslin við sjálfan sig og fræðast um leið.

Tilfinningaleg sjálfsstjórn

Að mati Öldu er sú heimspeki sem í bókum Austen býr að mörgu leyti andstæð nútímahugsunarhætti. „Austen leggur áherslu á mikilvægi þess að stýra tilfinningum sínum meðan samtíminn hampar hvatvísi. Út frá sjálfshjálparkúltúrnum boðar samtíminn skyndilausnir en ekki tilfinningalega sjálfsstjórn sem Austen boðar í sögunum sínum þar sem skynsemi og ást fara saman í makavalinu. Þannig að þó ástin sé mikilvæg þá þarf skynsemin og rökhugsunin að fylgja með líka,“ segir Alda og bendir á að Austen afhjúpi mannlegt eðli í bókum sínum.

„Makarnir sem konurnar velja eiga það sameiginlegt að vera heiðarlegir og ábyrgir. Austen leggur áherslu á hluti sem farið hafa halloka í samtímanum, eins og hollustu, ábyrgð og skyldur. Við erum svo mikið í skyndilausnum og tilfinningalegri dramatík. Það hvernig hún afhjúpar mannlegt eðli getur líka hjálpað okkur betur að skilja manneskjuna. Sem höfundur tekst hún á við hræsni, óheiðarleika, siðblindu og heimsku, oft með hliðsjón af samskiptum kynjanna,“ segir Alda og bendir á að forvitnilegt sé að skoða hvers vegna nútímafólk sæki jafnmikið í bækur Austen og raun ber vitni.

Ólíkar myndir af skáldkonunni Jane Austen. Í efri röð eru tvær myndir Cassöndru Austen af systur sinni, skissan til vinstri er frá um 1840 og vatnslitamyndin frá 1804. Í neðri röð er til vinstri skurðarrista af Jane Austen eftir Everet A. Duyckink frá 1873 og andlitsmynd frá 1870.

Femínistinn Austen

„Þetta eru sögur af konum sem höfðu mjög lítil réttindi miðað við nútímakonuna. Í bókum sínum hefur Austen mestan áhuga á þeim tíma í ævi konunnar þar sem hún var hvað valdamest og gat tekið mikilvægar ákvarðanir um líf sitt, það er þegar hún hafði vald til að hafna eða játast karlmanni,“ segir Alda og bendir á að í því ljósi megi hiklaust skilgreina Austen sem femínista.

„Auðvitað er hún lituð af því að hún tilheyrir allt öðrum heimi en okkar. Hún tilheyrir veruleika þar sem konur hafa ekki sömu réttindi og konur á Vesturlöndum í dag. En í bókum sínum beinir hún athyglinni að lífi, reynslu og hugsunarhætti kvenna. Henni tekst að búa til miklar bókmenntir úr kvennareynslu sem af karlveldinu er talin léttvæg, hversdagsleg og merkingarlaus.“

Spurð hvort hún telji að Austen hafi getað látið sig dreyma um að verða sá áhrifavaldur sem hún er enn í dag 200 árum eftir andlát sitt svarar Alda því neitandi.

„Það er ekki fræðilegur möguleiki á því að hana hafi grunað að hún yrði jafnmikið lesin og rýnd. Hún var augljóslega metnaðarfullur rithöfundur, en heimildum ber saman um að hún hafi ekki verið upptekin af frægð og frama. Bækur hennar voru orðnar nokkuð vinsælar áður en hún dó, en það vissu fáir hver hún var þar sem hún skrifaði ekki undir nafni,“ segir Alda og rifjar upp að það hafi á tímum Austen ekki þótt eftirsóknarvert fyrir konur að vera rithöfundar.

„Í ljósi þess að Austen tilheyrði ekki höfundaklíku eða vel skilgreindi bókmenntakreðsu og var ekki að skrifa fyrir ákveðinn lesendahóp þá virðist hún hafa fengið pláss til að þroskast sem höfundur á sínum forsendum. Að þessu leyti hefur hún verið frjáls og gat sagt þær sögur sem hana langaði að segja.

Mögulega hafði þetta frelsi aftur áhrif á það hversu hratt hún þroskaðist sem höfundur,“ segir Alda og bendir á að Austen hafi verið ótrúlega afkastasöm miðað við að hún lést aðeins 41 árs og skrifaði lítið sem ekkert þau ár þegar hún bjó í Bath og síðar þegar hún átti sér ekki fastan samastað, allt fram til 1809.

Lagði mikla vinnu í útlitið

Jane Austen og ferð lesandans var valin fræðirit ársins í úttekt Árna Matthíassonar fyrir Morgunblaðið um síðustu áramót. Í seinasta mánuði var bókin jafnframt ein tíu bóka sem tilnefndar eru til Viðurkenningar Hagþenkis, félags höfunda fræðirita og kennslugagna, fyrir árið 2018. Í umsögn dómnefndar um bókina segir: „Ítarleg og áhugaverð rannsókn á ímynd Jane Austen í samtímanum og áhrifum hennar á kvennamenningu, einkum ástarsögur, skvísusögur og sjálfshjálparbækur.“ Spurð hvaða þýðingu tilnefningin hafi segist Alda gleðjast fyrir hönd bókarinnar. „Hún er farin sína leið en ég vona að sem flestir geti notið hennar,“ segir Alda og tekur fram að hún hafi hugsað bókina sem grip sem höfðað gæti til breiðari hóps en rúmast innan akademíska samfélagsins, en sem fyrr segir byggist bókin á doktorsrannsókn Öldu.

„Þegar kom að útgáfunni valdi ég að einfalda ákveðna hluti, stytta og þjappa til að gera bókina aðgengilegri, enda á sumt af því efni sem á heima í doktorsritgerð ekki heima í fræðibók fyrir almennan lesanda. Ég hugsaði mikið um bókina sem prentgrip og lagði því mikla vinnu í útlit hennar og myndvinnslu. Ég vildi að þetta væri bók sem gaman væri að fletta og fannst því mikilvægt að hafa myndirnar í lit. Einnig langaði mig til að kynna Austen-iðnaðinn sem er auðveldara með ljósmyndum og myndatextum,“ segir Alda og bendir á að eðli málsins samkvæmt fjalli bók hennar að stórum hluta um dægurmenningu, ekki síður íslenska en erlenda þar sem flestir þekkja vel þennan heim.

Viðtalið við Öldu birtist fyrst í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins um síðustu helgi.