Líftölfræðingurinn Thor Aspelund er í hringiðu kórónuveirufaraldursins. Hann er maðurinn á bak við spálíkön, gröf og súlurit sem landinn rýnir vandlega í um þessar mundir. Thor telur að þjóðin þurfi að venjast sambúð við veiruna í ár í viðbót. 

Thor er líftölfræðingur, sem er starfsheiti sem fæst okkar hafa hreinlega heyrt um áður. Líftölfræði er kennd á meistara- og doktorsstigi hjá Háskóla Íslands og veitir hagnýta þekkingu á því hvernig tölfræði er notuð í rannsóknum á sviði líffræði, erfðafræði, lýðheilsu- og heilbrigðisvísinda, og veitir einnig sterkan grunn í tölfræði og gagnaúrvinnslu.

Mikið er nú gott að til er fólk sem lagt hefur á sig þetta nám, því nú í heimsfaraldri er afar mikilvægt að hægt sé að reikna út þetta ólíkindatól sem veiran er, hvert hún fer, hvernig er best að tækla hana og við hverju við getum búist.

Dr. Thor Aspelund hefur hingað til verið maðurinn á bak við tjöldin, svo að segja, en í heimsfaraldri steig hann fram í sviðsljósið til að halda þjóðinni upplýstri, ásamt þríeykinu okkar góða. Allt til þess að við getum lifað eins eðlilegu lífi og mögulegt er á tímum heimsfaraldurs.

Róleg innitýpa

Thor fæddist í New York í upphafi ársins 1969, þriðja barn Erlings Aspelund og Kolbrúnar Þórhallsdóttur, en á þeim tíma bjó fjölskyldan á Long Island.

„Faðir minn var stöðvarstjóri Loftleiða á Kennedy-flugvelli og svo fulltrúi forstjóra inni á Manhattan í Rockefeller Center. Mamma var flugfreyja þar til hún eignaðist börn en hún vann líka um tíma í fínum búðum inni á Manhattan,“ segir Thor og segir fæðingarstaðinn útskýra nafngiftina.

„Það var ekki hægt að nota bókstafinn þ í Ameríkunni. Ég átti að heita Þór, en það var ekki hægt og var því skellt í Thor,“ segir hann og brosir út í annað.

„Við fluttum heim stuttu eftir að ég fæddist þannig að ég missti af því að vera New York-búi. Bræður mínir tveir sem eru eldri ólust þar upp til átta og níu ára aldurs. Ég á einnig eina yngri systur,“ segir Thor.

Eftir að fjölskyldan flutti heim tók faðir hans við starfi hótelstjóra á Hótel Loftleiðum.

„Hann var þekktur fyrir það að vera hótelstjórinn; það voru ekkert mörg hótel þá. Við bjuggum fyrst á Öldugötunni og fluttum svo þaðan út á Nes þegar ég var tíu ára. Ég lít alltaf á mig sem Vesturbæing. Ég var settur ári á undan í barnaskóla, því ég var snemma læs og mamma vissi ekkert hvað hún ætti að gera við mig. Ég var ekki gott leikskólabarn; kannski var ég bara innitýpa,“ segir hann og hlær.

Lék Rómeó í Herranótt

Eftir grunnskóla lá leiðin í Menntaskólann í Reykjavík og segir Thor að eiginlega ekkert annað hafi komið til greina, enda höfðu báðir bræður hans fetað þá braut.

„Í menntaskóla fór ég að hugsa um aðra hluti, eins og menningarstarf, og fór líka að hugsa um námið á annan hátt, en ég var afskaplega heppinn með kennara. Ég fékk mikinn áhuga á leiklist og fór í leiklistarfélagið Herranótt. Ég var í tvö ár í Herranótt; seinna árið sem formaður. Þá settum við upp Rómeó og Júlíu og lék ég Rómeó,“ segir Thor og brosir að minningunni.

Býr í þér leikari?

„Kannski,“ segir hann sposkur.

Eftir menntaskólann tók háskólinn við og hóf Thor nám í rafmagnsverkfræði og síðar í guðfræði.

 „Ég fór smá krókaleiðir, en ég hef alltaf haft áhuga á ýmsu. Ég kláraði eitt og hálft ár í rafmagnsverkfræði en áhuginn datt niður og ég var að velta fyrir mér hvað ég ætti að gera. Ég þekkti gott fólk í guðfræði og sló til og tók seinni hluta vetrar þar. Ég sá fljótt að guðfræðin yrði ekki að ævistarfi en þetta var heiðarleg skoðun á tilverunni og mjög ánægjulegur tími.“

Tilviljanir og tölfræði

Eftir að Thor hafði prófað sig áfram í bæði verkfræði og guðfræði, hóf hann nám í stærðfræði.

„Ég fann mig strax vel í líkindafræði og tölfræði og svo algebru, sem er frekar abstrakt. En ég hafði alltaf áhuga á hagnýtu hliðinni. Ég fékk ótrúlega gott tækifæri sem nemi; svona geta örlögin togað mann í réttar áttir. Kjartan Magnússon heitinn hafði kennt mér í MR og þarna hitti ég hann aftur, en hann var þá með rannsóknarverkefni og vantaði nema. Kjartan var að rannsaka fiskistofna fyrir Hafrannsóknastofnun með Gunnari Stefánssyni tölfræðingi og ég fæ þá þar vinnu við að skoða stofnstærðir fiska. Mér fannst svo spennandi að geta notað stærðfræðina í eitthvað hagnýtt. Svo þegar ég var búinn að læra meira í tölfræði fór ég að vinna að rannsókn hjá dr. Hólmfríði K. Gunnarsdóttur. Hún var að rannsaka krabbamein vinnandi kvenna og hvernig það var mismunandi milli stétta. Þar kviknaði áhuginn á tölfræði tengdri heilbrigðisvísindum. Það var tilviljun að ég lenti í þessum tveimur verkefnum en þarna sá ég hvernig hægt væri að nota tölfræði í hagnýtum verkefnum og neistinn kviknaði. Ég fann þá hvar áhuginn lá og ákvað að halda áfram í tölfræði,“ segir Thor en hann er með doktorspróf frá háskólanum í Iowa í líftölfræði. 

Kenndi Þórólfi tölfræði

„Ég var ekkert á þessu sviði, faraldsfræðinni, og grunaði ekki að við ættum eftir að sjá svona veirufaraldur. Í febrúar, rétt áður en veiran kom hingað, fannst konu minni að ég þyrfti að fara að spá í þetta. Ég hugsaði þá: Hvað er ég að trana mér inn á þetta svið?“ segir hann og hlær, en er nú löngu kominn á kaf í vinnu á þessu sviði.

Í ljós kemur að Thor þekkti Þórólf Guðnason vel áður.
„Þórólfur sóttvarnalæknir tók doktorspróf í lýðheilsu hjá okkur og þekkir okkur vel. Það er gaman að vinna með honum og ég kenndi honum tölfræði. Hann var frábær nemandi, það er ekki að spyrja að því,“ segir hann kíminn.

„Þórólfur hafði samband við okkur í byrjun mars og vildi hittast til að spá í málin. Við hittumst svo og ákváðum að það þyrfti að meta framgang faraldursins og ekki síst að hafa einhvers konar hugmynd um hvaða álag hann hefði á heilbrigðiskerfið. Það var alltaf fókusinn; álagið á heilbrigðiskerfið. Þá var reynslan komin frá Kína að faraldurinn færi upp og niður í bylgjum. Þeir reyndar hömruðu þetta niður með svakalega hörðum aðgerðum. Við vorum sannfærð um það þá, og erum enn, að það væri hægt að halda þessu niðri með aðgerðum, en þær þyrftu að vera nokkuð stífar. Svo þegar þetta gekk niður hér í fyrstu bylgju, þá var þetta svolítið eins og í Kína. Þetta fór hratt upp og hratt niður, en við tókum mjög ákveðið á þessu sem þjóð í fyrstu bylgju. Þá hugsaði fólk, bæði hér og annars staðar á Norðurlöndum, að það yrði jafnvel ekki önnur bylgja, eða þá einungis litlar,“ segir hann.

Thor segir það ekki hafa verið markmið að að spá fyrir um næstu bylgju.

Thor Aspelund er á kafi í vinnu við að finna lausnir sem verða til þess að hægt sé að halda faraldrinum niðri án þess að þjóðin þurfi að loka sig alveg inni. mbl.is/Ásdís

„Það var reyndar búið að spá því fyrir okkur hjá Imperial College í London. Þeirra hugmynd var að fyrsta bylgjan væri stærst og svo kæmi minni haustbylgja. Þess vegna vorum við svolítið hissa þegar önnur bylgjan kom í lok júlí, en hún varð ekki neitt neitt. Svo þarf oft ekki nema smá óheppni, eins og stórt hópsmit, til að breyta hlutum eins og gerðist núna í haust. Í september var meiri hreyfanleiki í þjóðfélaginu og það er eins og þegar maður kveikir lítinn neista, þá getur orðið bál. Þeir hjá Imperial College spá svo fjórðu bylgju um jólin,“ segir Thor.

Hópsmit skekkti myndina

Thor hefur búið til spár sem lýsa því hvernig faraldurinn hegðar sér, en eins og með aðrar spár, rætast þær ekki alltaf. Fjöldi smitaðra nú í október var meiri en spáð hafði verið.
„Það var stórt hópsmit í hnefaleikastöðinni í Kópavogi sem skekkti myndina. Svona er erfitt að sjá fyrir,“ segir hann og nefnir að í spálíkani er ekki gert ráð fyrir frávikum, eins og hópsmiti.

„Við erum að bregðast við þessu og sjáum að þessi bylgjuhugsun á kannski ekki við ástandið núna. Við sjáum ekki núna að við séum að ná að sigra þetta, eins og í fyrstu bylgju, heldur að halda þessu niðri. Þetta verða misstórar bylgjur og stundum tökum við ekki eftir að það sé bylgja ofan í bylgju. Við erum að bakka svolítið núna því við sjáum að við getum ekki verið að spá svona með þessum hætti lengur heldur þurfum við að líta til skemmri tíma í senn. Við erum búin að stytta spár niður í tíu daga; þetta er eins og tíu daga veðurspár. Við sættum okkur við það að þetta er orðið flóknara.“

Að setja okkur þolmörk

Annað sem Thor vinnur að í faraldrinum er að reikna út smitstuðul veirunnar, sem þýðir hversu margir einstaklingar smitast út frá einni manneskju.

„Þá reiknum við út hraðann á smitum. Hvort það séu að greinast óvenjumörg smit. Við erum að fara meira inn á þá braut að gefa upplýsingar um smitstuðulinn, en gefum líka út spá um fjölda. Ef smitstuðullinn er hár, segir það manni að þetta er að fara mjög hratt um,“ útskýrir Thor.

Sem líftölfræðingur, hvernig sérðu þetta fyrir þér enda?

 „Ég hef áhyggjur af því að það sé langt í land. Við eigum eftir að fá bóluefni og svo á eftir að dreifa því. Við verðum ekki komin með hlutina í lag fyrr en seint á næsta ári. Ég spái því. Þess vegna verðum við að fara að hugsa hlutina öðruvísi. Mögulega verðum við að setja okkur markmið með það fyrir augum að það verði alltaf einhver smit. Við þurfum að ákveða hvað við þolum mörg smit; setja okkur þolmörk. Það gengur vel hjá spítalanum núna að halda utan um þetta,“ segir hann.

 „Smitrakningin verður líka að halda í við faraldurinn. Það er lykilatriði. Við erum alltaf að læra betur á þetta. Hvernig er hægt að halda skólum opnum? Það er erfið tilhugsun að halda skólum lokuðum fram á vor. Eins með íþróttir, við vitum hvað það gerir börnum gott að vera í íþróttum. Við þurfum kannski að sætta okkur við smit á ákveðnum fjölda og grípa svo inn í ef fjölgar of mikið.“ 

Hvað með að loka öllu algjörlega í tvær vikur og drepa alveg niður veiruna?

„Ég hef áhyggjur af því að hún laumi sér alltaf inn aftur, einhvern veginn. Ég held að það sé ekki hægt að stoppa þetta. Við þurfum frekar að taka þá stefnu að lifa með aðgerðum gegn veirunni. Fram á næsta sumar.“

Kórónuveiran verður með okkur í eitt ár í viðbót, spáir Thor. mbl.is/Ásdís

Thor nefnir að smitrakning og sóttkví sé að skila góðum árangri.

„Með því tökum við ansi marga út fyrir sviga sem hefðu annars smitað aðra, þannig að í heildina er smitstuðullinn lægri. Þeir sem eru í sóttkví eru ekki að smita. Þetta er grundvallaraðgerð, annars værum við búin að missa tökin.“

Stefnum í nýjar áttir

Hefurðu gert einhverja útreikninga um mátt sóttvarna, eins og grímunotkun?

„Já, nú er einmitt verkefnið að taka nýja stefnu. Nú hefur safnast saman reynsla síðustu mánaða, frá mörgum löndum. Hvaða aðgerðir hafa verið notaðar og hvernig smitin breyttust í takt við það. Til að geta gert eitthvað vitrænt eru menn núna að rannsaka hvaða aðgerðir virka best. Það er stundum erfitt að toga þær í sundur, því að margar aðgerðir eru í gangi á sama tíma. Við erum að reyna að finna út hvaða samsetningar virka best; getum við sleppt einhverju? Getum við haft grímuskyldu og þá farið í fimmtíu manna hópareglu? Eða er það samt ekki nógu gott? Getum við haft opna skóla? Vinnustaði? Þetta verkefni er núna að fara á flug. Við erum að vinna þetta með finnskum fræðimanni í Bandaríkjunum og ætlum að vera þar í samfloti með að vega og meta áhrif aðgerða. Við erum að finna góðar samsetningar á aðgerðum sem við getum sætt okkur við. Þá getum við vegið og metið nokkra mismunandi kosti. Ég er að fara af stað að rannsaka þetta núna. Við stefnum í nýjar áttir.“

Lesa má viðtalið í heild sinni hér á mbl.is í vefútgáfu Morgunblaðsins.

Tengdar fréttir

Kórónuveiran Covid-19

Heimsfaraldurinn var æfing í seiglu

• Engar aukaverkanir eftir 217 bólusetningar
• „Við þurfum að vera tilbúin“
• Ríkið hafði betur gegn skjólstæðingi Arnars
• Hæstiréttur staðfestir efndaskyldu tveggja hótela

» Fleiri tengdar fréttir