Innlent | mbl | 17.4.2023 | 11:25

Lýkur athugun en sendir pillu á stjórnvöld

Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra og Skúli Magnússon, umboðsmaður Alþingis. Samsett mynd

Umboðsmaður Alþingis hefur lokið athugun sinni í tengslum við tilkynningu ráðuneytisins um birtingu vinnuskjala og þagnarskyldu sem tengist Lindarhvolsmálinu svokallaða. Segir umboðsmaður að ráðuneytið hafi tekið undir athugasemdir sínar um að orðalag tilkynningarinnar hafi ekki verið nægilega nákvæmt og breytt tilkynningunni. Þar með ljúki athugun umboðsmanns, en hann bendir hins vegar ráðherra á að þrátt fyrir breytinguna sé tilkynningin enn ekki fyllilega í samræmi við gildandi rétt og beinir því til ráðherra að skoða hvort ástæða sé fyrir ráðuneytið að breyta henni frekar.

Jafnframt telur umboðsmaður að atvik þessa máls og fleiri sem hafi komið til skoðunar hjá embættinu bendi til þess að almennt kunni stjórnvöld að skorta fullnægjandi skilning á þeim reglum sem gilda um rétt almennings til aðgangs að vinnuskjölum svo og heimildum stjórnvalda til að birta þau umfram skyldu. Það hefur gefið umboðsmanni tilefni til að taka til athugunar að eigin frumkvæði þær almennu reglur sem um þetta gilda. Þetta kemur fram í bréfi umboðsmanns til ráðherra.

Umboðsmaður Alþingis óskaði fyrst eftir svörum frá fjármála- og efnahagsráðuneytinu 17. mars í tengslum við tilkynningu ráðuneytisins um málefni Lindarhvols, félags sem sá um sölu á fjölda eigna ríkisins sem höfðu komið í hendur Seðlabankans, en í tilkynningunni kom fram að birting vinnuskjala ríkisendurskoðanda sé ólögmæt.

Lindarhvolsskýrslan færist á milli ríkisendurskoðenda

Málið er tilkomið þar sem Alþingi hafði samþykkt að fela ríkisendurskoðanda að gera úttekt á málefnum Lindarhvols. Þar sem þáverandi ríkisendurskoðandi var vanhæfur í málinu var Sigurður Þórðarson settur ríkisendurskoðandi í málefnum Lindarhvols. Áður en skýrsla hans var tilbúinn var Skúli Eggert Þórðarson skipaður ríkisendurskoðandi. Þar sem Skúli var ekki vanhæfur í málinu tók hann því við málefnum Lindarhvols af Sigurði.

Var skýrsla Skúla á þá leið að engar athugasemdir voru gerðar við rekstur félagsins. Ljóst var lengi að Sigurður hafði ekki verið á sömu skoðun og afhenti hann meðal annars ráðherra, Seðlabanka Íslands, Umboðsmanni Alþingis og Lindarhvoli greinargerð sína í málinu eftir að málið færðist frá honum. Kom loks formlega í ljós við rekstur máls Frigusar gegn ríkinu og Lindarhvoli hvað það var sem Sigurður hafði gagnrýnt. Sagði hann í vitnisburði sínum að hann teldi ríkið hafa orðið af um 530 milljónum við söluna á hlutnum í Klakka.

Deilt um birtingu á Alþingi

Samhliða þessu hefur hart verið deilt um birtingu greinargerðarinnar á Alþingi. Hefur fjöldi þingmanna viljað að greinargerðin yrði gerð opinber. Þá var tekin ákvörðun í forsætisnefnd í fyrra um að opinbera skyldi greinargerðina án takmarkana, en enn hefur það þó ekki verið gert. Hefur forseti Alþingis, Birgir Ármannsson, borið fyrir sig að um sé að ræða vinnuskjal ríkisendurskoðanda sem óheimilt sé að birta. Svaraði hann spurningum um málið á þingi í síðustu viku og sagði að úrskurðanefnd um upplýsingamál hefði í þrígang komist að þeirri niðurstöðu að birting væri óheimil.

Ráðuneytið sagði birtingu ólöglega

Ráðuneytið tók undir þessa afstöðu Birgis í fyrrnefndri tilkynningu sinni. Segir í tilkynningu ráðuneytisins: „Ólöglegt er að gera vinnuskjöl ríkisendurskoðanda opinber samkvæmt 3. mgr. 15. gr. laga um ríkisendurskoðanda og endurskoðun ársreikninga. Úrskurðarnefnd um upplýsingamál hefur úrskurðað um þetta atriði mörgum sinnum, þ.á.m. eftir að skýrslu Ríkisendurskoðunar var skilað árið 2020. Sjá nánar meðal annars úrskurði nefndarinnar nr. 826/2019, 827/2019, 967/2021, 978/2021 og 1041/2021.“

Umboðsmaður óskar svara

Óskaði umboðsmaður í kjölfarið eftir svörum frá ráðuneytinu um þessa afstöðu og spurði hvort þarna sé átt við að birting vinnuskjala ríkisendurskoðanda sé almennt óheimil eða hvort vísað hafi verið til þess skjals fyrrverandi settur ríkisendurskoðanda sem vikið var að í tilkynningunni. Vildi umboðsmaður fá að vita hvort farið hefði fram mat um birtingu þessa skjals eða ekki og hvaða lagasjónarmið búi þar að baki. Þá vildi umboðsmaður einnig fá að vita hvernig niðurstaða úrskurðarnefndar upplýsingamála um að stjórnvaldi sé heimilt að synja beiðni um aðgang að gögnum leiði sjálfkrafa til þess að stjórnvöldum sé skylt að synja aðgangsbeiðni.

Frétt af mbl.is

Umboðsmaður vill svör frá fjármálaráðuneytinu

Ráðuneytið svaraði 27. mars og sagði þar að að vegna sérstakra þagnarskylduákvæða sé stjórnvöldum að jafnaði ekki heimilt að veita aukinn aðgang að upplýsingum sem falli undir fyrrnefnd þagnarskylduákvæði. „Enda ráði stjórnvaldið ekki sjálft þeim hagsmunum sem þagnarskyldunni er ætlað að vernda. Stjórnvöldum ber að meta í hverju tilviki hvort skjal falli, í heild eða að hluta, undir sérstök þagnarskylduákvæði laga.“

Úr ólöglegt í „almennt óheimilt“

Í kjölfarið óskaði umboðsmaður svara hvort að fyrri tilkynning ráðuneytisins væri í samræmi við þau sjónarmiði sem komu fram í svari ráðuneytisins. Þann 5. apríl svaraði ráðuneytið á ný og sagði rétt að laga tilkynninguna. „Í samræmi við þá almennu stefnu ráðuneytisins að bregðast við ábendingum um vöntun á skýrleika eða nákvæmni og að leiðrétta slíkt eftir því sem frekast er unnt telur ráðuneytið rétt að uppfæra tilkynninguna með hliðsjón af þeim sjónarmiðum sem reifuð hafa verið í fyrri samskiptum við umboðsmann.“

Var þar í stað þess að fullyrða að ólöglegt sé að gera vinnuskjöl ríkisendurskoðanda opinber nú sagt að það væri „almennt óheimilt.“

Umboðsmaður ekki enn sáttur

Segist umboðsmaður með þessu telja að ráðuneytið fallist á sjónarmið sín, en tekur fram að þrátt fyrir þessa breytingu sé tilkynningin ekki enn rétt. „Ég bendi yður þó á að ég tel að umrædd tilkynning, eftir framanlýsta breytingu ráðuneytisins á henni, sé enn ekki fyllilega í samræmi við gildandi rétt. Hef ég þá í huga að heimildir stjórnvalda til að birta upplýsingar að eigin frumkvæði leiða til þess að telja verður að birting vinnuskjala ríkisendurskoðanda sé þeim almennt heimil.“

Frétt af mbl.is

Umboðsmaður óskar eftir frekari útskýringum

Heimilt að synja ekki það sama og að það verði að synja

Vísar umboðsmaður til laga 46/2016 og segir að orðalag þeirra verði að skilja á þann veg að við tilteknar aðstæður séu drög að skýrslum, greinargerðum og öðrum gögnum sem ríkisendurskoðandi hefur útbúið og eru hluti af máli sem hann ætlar að kynna Alþingi „undanþegi aðgangi,“ þ.e. undanþegin upplýsingarétti almennings.

Segir umboðsmaður að þetta þýði að við vissar aðstæður sé stjórnvöldum heimilt að synja beiðni um aðgang að slíkum gögnum. Það þýði þó ekki að birting þeirra sé þeim fortakslaust óheimil. Ráðist það af eðli máls og atvikum hverju sinni.

Úrskurðir úrskurðanefndar binda ekki hendur stjórnvalda með birtingu

Umboðsmaður gagnrýnir einnig að fullyrðing ráðuneytisins sé sett í samhengi við úrskurði úrskurðarnefndar um upplýsingamál þar sem nefndin hafi að jafnaði aðeins fjallað um það hvort stjórnvöldum hafi verið heimilt að synja beiðni um aðgang að gögnum. „Úrskurðir nefndarinnar binda þannig ekki hendur stjórnvalda þannig að þeim sé birting eða afhending gagna umfram lagaskyldu óheimil,“ segir í bréfi umboðsmanns til ráðherra.

Vegna þessa telur umboðsmaður tilefni til frumkvæðisskoðunar á skilningi innan stjórnsýslunnar á þeim réttarreglum sem gilda um aðgang almennings að vinnuskjölum og heimild stjórnvalda til að birta slík skjöl. Segir umboðsmaður í bréfinu að tilkynnt verði um niðurstöður þeirrar athugunar þegar þær liggja fyrir.