Gröf á Flateyri vekur áhuga í Noregi

„Stríðsgrafaþjónustan heyrði á sínum tíma undir yfirvöld hermála en er núna hluti af menningarverndardeild ráðuneytisins,“ segir Haakon Vinje, yfirmaður Stríðsgrafaþjónustunnar, eða Krigsgravtjenesten, í menningar- og jafnréttisráðuneytinu norska, í samtali við Morgunblaðið sem um þarsíðustu helgi fjallaði um gröf sjómanns á Flateyri sem þar hafði legið í 82 ár án þess að vitað væri hver þar lægi, en lík hans fann áhöfn togarans Ingólfs Arnarsonar ÍS-501 frá Flateyri á floti í sjónum 10. apríl 1942.

Eins og greint var frá í umfjöllun blaðsins um daginn er það nú orðið ljóst að í gröfinni hvílir Sigurd Arvid Nilsen, á sínum tíma 23 ára gömul loftvarnaskytta á norska flutningaskipinu DS Fanefjeld sem þýski kafbáturinn U-252 grandaði með tundurskeyti einum eða tveimur dögum áður en lík hans fannst, er Fanefjeld var á leið frá Bíldudal til Ísafjarðar.

Guðmundur Hermannsson blaðamaður fjallaði um Sigurd Arvid Nilsen og gröf hans á Flateyri í grein í blaðinu 29. nóvember og ræddi auk þess í blaðinu daginn eftir við systurson sjómannsins, Odd-Arne Berg-Hanssen, sem kvað gott að fá þær fréttir að frændi hans hefði verið greftraður á Flateyri og kann íbúum þar bestu þakkir fyrir að halda leiði hans við. Skjáskot/Morgunblaðið 29. nóvember 2024

Bera ábyrgð á norskum stríðsgröfum

„Í okkar verkahring er tvennt,“ heldur Vinje áfram af Stríðsgrafaþjónustunni, „annað er að fara með umsjón allra stríðsgrafa erlendra manna frá fyrri og síðari heimsstyrjöld sem finnast í Noregi. Í því felst almenn stjórnsýsla, snyrting þeirra og viðhald. Hitt er að bera ábyrgð á gröfum Norðmanna erlendis frá tímum síðari heimsstyrjaldarinnar,“ segir hann.

Í kjölfar styrjaldarloka árið 1945 kveður hann skipulega leit að gröfum Norðmanna, sem týndu lífi sínu í stríðinu, hafa hafist utan Noregs. „Það voru til dæmis grafir hermanna, flugmanna, sjómanna, stríðsfanga og svo framvegis og við fund slíkra grafa fóru fulltrúar á vettvang, framkvæmdu skoðun á jarðneskum leifum og reistu legstein á gröfinni,“ útskýrir Vinje.

Í þessa vinnu hafi norska ríkið lagt mikla fjármuni og vinnu á sjötta áratug aldarinnar sem leið og skráning hafi verið hafin á hinstu hvílum Norðmanna sem létust á erlendri grundu í síðara stríðinu. „Fyrst og fremst var áhersla lögð á grafir norskra hermanna og þar á eftir þeirra sem sigldu á vöruflutningaskipum auk annarra sjófarenda, en þeir sem voru óbreyttir borgarar heyrðu undir norsku siglingamálastofnunina hvað leit að gröfum þeirra áhrærði,“ segir hann og kveður þá verkaskiptingu hafa breyst á sjöunda ártugnum þegar Stríðsgrafaþjónustan tók alfarið við málaflokknum.

Svona leit loftvarnaskyttan á DS Fanefjeld, Sigurd Arvid Nilsen, út sem ungur háseti. Nilsen var almennur borgari, ekki hermaður, en norsk kaupskip voru búin loftvarnabyssum í heimsstyrjöldinni síðari sem áhafnir þess mönnuðu, enda sóttu þýskar orrustuflugvélar og kafbátar að vöruskipalestum á Atlantshafi þar sem venjulegir norskir sjómenn, sæfarar stríðsins, eða krigsseilerne, lögðu allt undir til að koma hergögnum á vígstöðvar bandamanna. Ljósmynd/Aðsend

„Svo var það núna á síðari tímum, meðan á heimsfaraldrinum stóð, að við gátum sest niður við rannsóknarvinnu á stafrænum skrám yfir grafir, hvort tveggja hérna í Noregi sem erlendis, og farið að skrá áður óþekktar grafir. Þarna var það sem gröf Sigurd Arvid Nilsen kom inn í myndina. Það er mjög sérstakt mál,“ segir ráðuneytismaðurinn og blaðamanni dylst ekki að viðmælandinn hefur brennandi áhuga á þessum sérstaka málaflokki sem óneitanlega er umfangsmikill.

Lítum á dálitla sagnfræði

Sé litið til tölfræði norsku hagstofunnar Statistisk Sentralbyrå féllu alls 10.262 Norðmenn í síðari heimsstyrjöldinni, 9.379 karlmenn og 883 konur. Af þessum fjölda fórust um það bil 3.800 sjómenn kaupskipaflotans meðan á stríðinu stóð, en óbreyttir norskir sjómenn fluttu hergögn og vistir, gjarnan í skipalestum á Atlantshafinu sem þýskir kafbátar sátu um eins og ógnargrimmir stálklæddir ránfiskar.

Lætur nærri að 500 norskum skipum hafi verið sökkt í hinni langvinnu rimmu á Atlantshafinu í síðari heimsstyrjöldinni. Áhafnir á venjulegum flutningaskipum, sem engan veginn voru smíðuð til að standast brynklæddum og þungvopnuðum hernaðarsjóförum snúning, sigldu í dauðann og úr varð nánast kynslóð eftirlifenda – sæfarar stríðsins, krigsseilerne, sem töldu norsk stjórnvöld hafa brugðist þeim og svikið þá þegar þeir sneru í land, þjakaðir kvíða, áfallastreitu og oft líkamlegum áverkum. Var tveimur stofnunum komið á fót árin 1951 og 1970 til að vinna því brautargengi að sæförum stríðsins væri bættur skaði þeirra.

Norskir sjómenn manna loftvarnabyssu á kaupskipi á Atlantshafi í síðari heimsstyrjöldinni. Þetta var hlutverk Sigurd Arvid Nilsen, sem hvílir á Flateyri, þegar hætta steðjaði að skipi hans, DS Fanefjeld, sem þýskur kafbátur grandaði við Vestfirði í apríl 1942. Ljósmynd/NTB Leyfi: https://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/deed.no

En aftur að Haakon Vinje og Stríðsgrafaþjónustunni eftir þennan litla sagnfræðiútúrdúr styrjaldaráranna. Hann segir frá því að líkfundurinn í sjónum við Vestfirði vorið 1942 hafi verið tilkynntur norskum siglingayfirvöldum, stofnun sem þá hét NORTRASHIP, Norwegian Shipping and Trade Mission, en henni var komið á fót árið 1940 til þess að reka mál norska kaupskipaflotans á styrjaldarárunum.

Rataði tilkynningin til Noregs þar sem lík Sigurd Arvid Nilsen fannst í björgunarhring sem af mátti lesa orðhlutann FANEFJ...

Þakklátur Friðþóri Eydal

„Málið rataði hins vegar aldrei inn í okkar skrár fyrr en líkskoðunarskýrsla héraðslæknis og hreppstjóra á Flateyri kom fram,“ segir Vinje frá og kveðst afar þakklátur Friðþóri Eydal fyrir hans hlut í málinu, en Friðþór, sem ritað hefur mikið um styrjaldarárin á Íslandi, skrifaði grein í Bæjarins besta fyrir fimmtán árum þar sem hann færði rök fyrir því að óþekkti sjómaðurinn á Flateyri gæti verið hinn norski Nilsen.

Stríðsgrafaþjónustan norska hyggst snúa sér til íslenskra stjórnvalda nú von bráðar með beiðni um að reisa legstein á gröf Sigurd Arvid Nilsen á Flateyri og segir Haakon Vinje að vonir standi til þess að reisa megi steininn á komandi ári. Teikning/Stríðsgrafaþjónustan

„Við hyggjumst nú setja okkur í samband við íslensk yfirvöld með aðstoð norska sendiráðsins á Íslandi og beiðast leyfis til að reisa legstein á gröfinni sem við vonum að geti gerst árið 2025,“ segir Haakon Vinje áður en hann lýkur máli sínu með þeim fróðleik að á Íslandi séu alls nítján norskar stríðsgrafir.

„Í Fossvogskirkjugarði eru sautján þeirra og minnismerki sem við unnum viðhaldsvinnu á árið 2022. Ein gröf er í gamla kirkjugarðinum í Reykjavík. Mér veittist sú ánægja að skoða stríðsgrafirnar í Reykjavík árið 2019.“