Vaxtamálið svokallaða verður endurflutt í Hæstarétti í haust, en mjög óvenjulegt er að slíkt sé gert. Var málið flutt í byrjun maí en dómur var ekki kveðinn upp í málinu heldur óskaði Hæstiréttur eftir frekari afstöðu frá málsaðilum varðandi nokkra hluta málsins. Athygli vekur að Hæstiréttur óskar eftir afstöðu um nokkur lagatæknileg atriði sem flest virðast miða að því hvað gert sé fallist Hæstiréttur á að dæma breytilegu óverðtryggðu vextina sem deilt er um ólögmæta.
Um risastórt mál er að ræða sem gæti orðið fordæmisgefandi fyrir mikinn fjölda heimila landsins, en fram hefur komið í fréttum að áhrif af dóminum, sé hann lánveitanda algjörlega í óhag, geti hlaupið á tugum milljarða.
Forsaga málsins er að Neytendasamtökin skipulögðu hópmálsókn árið 2021 gegn Landsbankanum, Íslandsbanka og Arion banka. Í því máli sem vísar að Íslandsbanka var bankinn sýknaður af kröfum tveggja lántakenda í Héraðsdómi Reykjaness í nóvember.
Málið varðar skilmála viðskiptabankanna og framkvæmd lána með breytilegum vöxtum en Neytendasamtökin töldu það ekki standast lög. Tugir milljarða eru taldir undir í málinu og sambærilegum málum.
Við málarekstur var ákveðið að leita ráðgefandi álits EFTA-dómstólsins vegna skilmála lánanna, en EFTA eru Fríverslunarsamtök Evrópu. Komst dómstóllinn að þeirri niðurstöðu að skilmálar lána með breytilegum vöxtum á Íslandi væru óskýrir – hinn almenni lántakandi skildi ekki þá útreikninga sem vextirnir byggðu á.
EFTA-dómstólinn setti þó þann fyrirvara að það sé íslenskra dómstóla að meta hvort niðurstaða EFTA samræmist íslenskum lögum. Hafa ber í huga EES reglur sem innleiddar hafa verið ber að túlka í samræmi við EES samninginn og í samræmi við ráðgjöf EFTA-dómstólsins.
Í fyrra komst héraðsdómur að þeirri niðurstöðu í máli gegn Landsbankanum að bankanum bæri að endurgreiða tveimur lántakendum ofgreidda vexti vegna láns með breytilegum vöxtum, þar sem skilmáli bankans var talinn ósamrýmanlegur lögum um neytandalán. Var málinu áfrýjað til Landsréttar sem sýknaði Landsbankann, en Hæstiréttur féllst á að taka það mál einnig fyrir.
En aftur að málinu gegn Íslandsbanka sem fór beint upp í Hæstarétt. Málið var flutt 7. maí við fullskipaðan Hæstarétt, eða fyrir sjö dómara. Slíkt er aðeins gert í málum sem talin eru sérstaklega fordæmisgefandi og mikilvæg.
Tuttugu dögum síðar kvað Hæstiréttur svo upp ákvörðun í málinu en ekki dóm. Var þar vísað til heimildar í lögum um meðferð einkamála sem heimila dóminum að taka á ný fyrir mál í því skyni að fá afstöðu málsaðila til ákveðinna atriða málsins sem þá dómurinn telur væntanlega ekki hafa verið reifuð nægjanlega í málaflutningi.
Í þeim fjórum atriðum sem Hæstiréttur leggur fyrir málsaðila virðist rétturinn hafa áhuga á að vita hvað þeir telji að eigi að gerast verði breytilegu vextirnir dæmdir ólögmætir.
Flækist málið meðal annars vegna þess að ekki er alveg samræmi á íslenskri dómavenju og þeirri evrópsku. Þannig hefur er heimild hér á landi og Hæstiréttur hefur áður skoðað hvort krukka eigi í skilmálum samninga sem dæmdir eru ólögmætir.
Hjá EFTA-dómstólnum hefur hins vegar verið horft til þess að ef ákveðið ákvæði sé ósanngjarnt sé það ógilt, en samningurinn getur staðið þess fyrir utan. Þetta er einmitt það sem Neytendasamtökin og lántakendurnir fara fram á. Að aldrei hafi mátt hækka vexti og því þurfi að endurgreiða þær.
Í evrópsku dómaframkvæmdinni er þó ein undantekning. Ef forsendurnar eru óframkvæmanlegar er heimilt að reikna vexti samkvæmt lægstu mögulegu vöxtum samkvæmt Seðlabankanum. Þá væru lán endurreiknuð samkvæmt því og líkist það uppgjörinu á gengislánamálinu á sínum tíma þegar gengistrygging var felld úr gildi en vextir reiknaðir samkvæmt lægstu vöxtum.
Eins og fyrr segir virðast viðbótarspurningar Hæstaréttar beinast að því hvað gera eigi ef skilmálarnir séu dæmdir ólögmætir og veltir fyrir sér þessum þremur leiðum sem þá kæmu til greina. Ljóst er að ef fallist verður á aðalkröfu Neytendasamtakanna myndi það kosta lánveitendnur tugi milljarða. Ef farið yrði í einhverskonar endurútreikninga, eða ef Hæstiréttur myndi krukka í skilmálum til að gera þá lögmæta, gæti kostnaðurinn hins vegar orðið mun lægri, en í raun ómögulegt að segja til fyrr en það væri reiknað að fullu.
Ekki skal þó útiloka heldur þann möguleika að Hæstiréttur sýkni bankann þrátt fyrir þessar aukaspurningar.
Málið er nú komið á dagskrá Hæstaréttar 16. september og verður það þá endurflutt. Einn dómari mun koma nýr inn í málið, því eftir sumarhlé kemur Ólafur Börkur Þorvaldsson úr leyfi og tekur sæti Karls Axelssonar sem á móti fer í leyfi. Fyrir hönd lántaka mun Grétar Dór Sigurðsson flytja málið, en Áslaug Árnadóttir flytur það fyrir hönd Íslandsbanka.