„Alltaf jafn skrýtin og heillandi“

„Ég hef verið heillaður af svartholum alveg frá því ég heyrði fyrst af tilvist þeirra. Áhuginn hefur aðeins aukist eftir því sem ég hef lært meira um þau. Mér finnst svarthol alltaf jafn skrýtin og heillandi,“ segir Sævar Helgi Bragason, höfundur bókarinnar Svarthol. Sævar Helgi er landsþekktur vísindafræðari og stjörnuskoðari sem hefur á síðustu árum sent frá sér vinsælar bækur fyrir alla fjölskylduna um stjörnuskoðun, geimvísindi og geimverur.

En af hverju ákvaðstu að skrifa bók um jafnflókið fyrirbæri og svarthol eru?

„Í fyrirlestrum mínum er ég oft spurður út í svarthol af krökkum á öllum aldri og fullorðnum líka,“ segir Sævar Helgi og bendir á að svarthol eru einhver furðulegustu fyrirbæri alheimsins þar sem þau eru bæði ótrúlega stór og sterk, en samt ósýnileg. „Ég hef rekið mig á að fólk veit oft ekki hvernig þyngdarkrafturinn og tíminn virkar. Það þarf því fyrst að byrja á því að útskýra það til þess að hægt sé að útskýra hvernig svarthol urðu til og virka.“

Notar húmor til að miðla

Hvernig gekk að koma efniviðnum í búning sem hentar jafnt ungum lesendum og fullorðnum sem vita e.t.v. lítið um stjörnu- og eðlisfræði?

„Í sumum tilvikum þurfti ég vissulega að einfalda hlutina mjög, sem er talsverð áskorun. Á sama tíma tel ég ekki gott að einfalda vísindabækur fyrir börn um of – því þetta er flókið,“ segir Sævar Helgi og tekur fram að hann hefði ekki treyst sér til að skrifa bókina fyrir fimm árum. „Þessi bók er ekki hugsuð sem upphaf og endir alls sem vitað er um svarthol, heldur fremur sem létt og skemmtileg kynning til að kveikja áhuga lesenda á vísindum almennt. Ég tek það skýrt fram í bókinni að það er allt í lagi að skilja ekki allt til fullnustu við fyrsta lestur. Það er mjög gott að reyna stundum á heilann, pæla í hlutum og öðlast skilninginn smám saman,“ segir Sævar Helgi og reiknar með að bókin henti öllum frá 10 ára og upp úr.

Það vakti athygli mína þegar ég las bókina að tónninn er allt öðruvísi en í fyrri bókum þínum. Bæði er meiri húmor og textinn hefur iðulega yfirbragð talmáls. Hvað skýrir þessa breytta nálgun?

„Stjörnuskoðunarbókin var hugsuð sem handbók um himininn og þá fannst mér mikilvægt að koma eins miklum upplýsingum að og mögulegt væri þannig að hún þjónaði tilgangi sínum. Í geimverubókinni langaði mig að skrifa gallharða vísindabók sem mig hefði alltaf dreymt um að lesa sjálfur. Í Svartholi langaði mig að höfða til aðeins yngri lesenda og helst kennara líka svo þeir geti svarað þessum flóknu spurningum og þá setti ég mig í þær stellingar að miðla upplýsingunum líkt og í venjulegu spjalli þannig að þetta yrði létt, skemmtilegt og svolítið eins og að lesa skáldsögu.“

Af hverju er mikilvægt að nota húmor í bland við fróðleik?

„Ég held það sé mikilvægt í allri vísindamiðlun að höfða ekki bara til heilans heldur líka hjartans með því að miðla bæði því sem er fallegt og fyndið,“ segir Sævar Helgi og bendir á að oft verði ný þekking til fyrir mistök, sem geti iðulega verið sprenghlægileg. „Sögurnar af vísindafólkinu eru oft líka bráðskemmtilegar. Ég hefði auðveldlega getað búið til heila bók um annars vegar Ísak Newton og hins vegar Albert Einstein í stað kafla um hvorn þeirra fyrir sig. Mér hefur til dæmis alltaf fundist jafnmerkilegt hvað Einstein var lengi að læra að tala og var fyrir vikið álitinn mjög vitlaus,“ segir Sævar Helgi og bendir á að hann lesi sjálfur mikið af skraufþurrum vísindatextum. „Þetta er stundum óbærilega leiðinlegt þó rannsóknirnar og niðurstöðurnar séu áhugaverðar. Ég skil vel að almenningur nenni ekki að lesa þetta, en þá er þeim mun mikilvægara að það sé til fólk eins og ég sem nennir að lesa þetta, skilur og langar að miðla vísindunum á skemmtilegri hátt til fólks,“ segir Sævar Helgi og tekur fram að bandaríski stjörnufræðingurinn Carl Sagan hafi ávallt verið sér mikilvæg fyrirmynd í allri vísindamiðlun.

Fær gæsahúð við tilhugsunina

Af hverju heldur þú að svarthol séu svona heillandi í augum fólks?

„Þau eru dularfull, m.a. af því að þau eru ósýnileg og því getum við í raun bara séð áhrifin sem þau hafa. Leitin að þeim minnir þannig á ráðgátu eða leynilögreglusögu,“ segir Sævar Helgi og tekur fram að hluti af dulúðinni og ógninni felist í því að hver sá sem detti ofan í svarthol eigi aldrei afturkvæmt. „Ef þú dettur ofan í svarthol þá breytist tíminn og þú sérð framtíðina, þú strekkist og lengist og verður eins og spagettí – sem er auðvitað mjög heillandi og hljómar eins og eitthvað úr skáldsögu, en er raunveruleikinn.“

Líkt og svarthol myndi strekkja á líkamanum má segja að bókin strekki á huga lesanda þegar þú bendir á að öll séum við búin til úr geimryki og að fæturnir á okkur séu yngri en höfuðið.

„Hvað aldurinn varðar þá kenndi Einstein okkur að tíminn líður hægar þar sem þyngdarkrafturinn er sterkari og af þeim sökum eru fæturnir yngri en höfuðið. Við sjáum sömu krafta að verki á jörðinni og í námunda við svarthol, nema það að við í svarthol er þyngdarkrafturinn margfalt sterkari. Hann er svo sterkur að hann strekkir á tímanum svo hann líður hægar. Ég fæ hreinlega gæsahúð við tilhugsunina, því þetta er svo fallegt, skemmtilegt og áhugavert,“ segir Sævar Helgi og fer ekki dult með að einn aðaldrifkraftur hans í bókaskrifum sé að stuðla að auknu vísindalæsi meðal almennings.

„Það veitir ekki af miðað við hvernig margir tala enn um umhverfis- og loftslagsmálin og afneita staðreyndum. Við þurfum að skilja hvernig heimurinn virkar til þess að geta tekið á málum. Þar með er ég ekki að reyna að breyta öllum í vísindamenn, en aukið vísindalæsi er af hinu góða. Það sem ég hef lært á þeim árum sem ég hef kennt stjörnufræði og lesið aragrúa fræðigreina er að plánetan sem við búum á er ótrúlega merkileg og óendanlega dýrmæt. Ég vil gera allt sem í mínu valdi stendur til að vernda jörðina, jafnvel þótt það kosti óvinsældir hjá sumum.“

En hvernig myndskreytir maður bók um efni sem er ósýnilegt?

„Það var mjög mikill höfuðverkur. Mín fyrsta hugmynd var að hafa bara teikningar í bókinni, en á endanum leitaði ég á náðir NASA, ESA og ESO þar sem til er fullt af teikningum þar sem fólk er að reyna að útskýra svarthol sem fyrirbæri auk raunverulegra ljósmynda úr geimnum sem eru hreinasta listaverk.“'

Er einhver stjarna sem við sjáum á himninum í dag sem verður einhvern tímann að svartholi?

„Já, á veturna sjáum við á himninum yfir Íslandi stjörnumerkið Óríon. Í miðju þess eru þrjár stjörnur sem nefnast Fjósakonurnar. Stjarnan í miðjunni, sem heitir Alnílam, er sennilega nógu efnismikil til þess að þegar hún springur í tætlur þá verði hún að svartholi.“

Mun það gerast á okkar líftíma?

„Vonandi! En reyndar er það frekar ólíklegt, því það eru sennilega þrjár til fimm milljónir ára þar til hún springur. Það verður því einhver annar heppinn sem sér það.“

Gunnar Gunnarsson (t.v.) forstjóri Perlu norðursins og Sævar Helgi Bragason vísindafræðari í stjörnuverinu í Perlunni sem verður formlega opnað á morgun, 1. desember. Sævar Helgi fagnar nýútkominni bók sinni um svarthol með fræðslu í stjörnuverinu í dag. mbl.is/Árni Sæberg

Sagan falin í jarðlögum

Ertu með fleiri bækur í vinnslu um þessar mundir?

„Mig langar mest af öllu til að skrifa bók um sögu jarðar. Til að skilja þær öru breytingar sem eru að verða á jörðinni núna er mjög hollt fyrir okkur að skilja þær breytingar sem hafa orðið hér áður. Saga jarðarinnar síðustu 4,5 milljarða ára er miklu magnaðri en nokkur skáldsaga sem skrifuð hefur verið,“ segir Sævar Helgi og rifjar sem dæmi upp að 70% af lífi jarðar hafi dáið út, þar á meðal risaeðlur, þegar loftsteinn rakst á jörðina fyrir 65 milljónum ára. „Það er í raun ótrúlega stutt síðan þetta gerðist, en samt sjáum við engin merki um alla þessa merkilegu sögu nema falin í einhverjum jarðlögum,“ segir Sævar Helgi og tekur fram að þróun lífsins á jörðinni heilli hann ekki minna.

„Við Elín Björk Jónasdóttir veðurfræðingur höfum rætt um að skrifa bók um veður og loftslag. Ef við berum jörðina saman við aðra hnetti er veðrið bara býsna gott hér. Mig langar einnig til að skrifa bók um mistök sem lið í því að kenna krökkum vísindalega hugsun. Mér finnst skólakerfið of duglegt við að berja niður þor barna til að gera mistök, því allt sem við höfum lært í lífinu og mikilvægt er að læra höfum lært af mistökum.

Loks langar mig að skrifa um frumefnin á skáldlegum nótum og gefa þeim persónuleika í stíl við eiginleika þeirra,“ segir Sævar Helgi og bendir sem dæmi á að sökum þess hversu hvarfgjarnt efni súrefni sé bindist það öðrum efnum mjög auðveldlega. „Þar af leiðandi gæti ég séð fyrir mér að súrefni sé hvatvíst en kolefni er félagsvera lotukerfisins sem getur verið vinur allra.“

Þess má að lokum geta að Sævar Helgi fagnar nýjustu bók sinni í dag kl. 17 í stjörnuverinu í Perlunni sem verður opnað formlega á morgun. „Öll mín útgáfuhóf eru í reynd fræðsla. Þegar geimverubókin kom út bauð ég upp á stjörnuskoðun. Sýndarveruleikinn í stjörnuverinu, sem er í heimsklassa, er hins vegar eina leiðin til að sýna hvernig svarthol gætu litið út og hvar þau eru,“ segir Sævar Helgi að lokum.