Misskilningur

Misskilningur

Ellemanns-Jensens

Rétt skal vera rétt, segir Guðni Th. Jóhannesson í umfjöllun sinni um bók fv. utanríkisráðherra Dana.

FYRIR jól kom út í Danmörku bók eftir Uffe Ellemann-Jensen, fyrrverandi utanríkisráðherra landsins. Í henni lýsir hann störfum sínum í því embætti og er honum meðal annars tíðrætt um stuðning Dana við sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsríkjanna, Eistlands, Lettlands og Litháens, árin 1990 og 91. Hann minnist einnig á afstöðu íslenskra stjórnvalda og gætir nokkurs misskilnings í þeirri frásögn.

Betri staða Íslendinga?

Í bók sinni segir Ellemann-Jensen að íslensk stjórnvöld hafi að ýmsu leyti átt hægara um vik að verða við óskum sjálfstæðissinna við Eystrasalt um stuðning en þau dönsku. Þannig hefði starfsbróður hans, Jóni Baldvin Hannibalssyni, verið kleift að halda í frægðarför til Eystrasaltslandanna í janúar 1991, eftir árás sovéskra sérsveita á sjónvarpsturninn í Vilníus þar sem fjórtán óbreyttir borgarar féllu. Orðrétt skrifar Ellemann-Jensen um þetta: "Hann var í þeirri sérstöku aðstöðu að geta farið vegna þess að Ísland hafði verið hluti Danmerkur þegar við viðurkenndum sjálfstæði Eystrasaltslandanna árið 1921. Það þýddi að íslensk stjórnvöld höfðu aldrei tekið beina afstöðu til innlimunar landanna þriggja og að þau höfðu ekki gamla viðurkenningu að verja."

Þetta er ekki rétt. Ísland var frjálst og fullvalda ríki árin milli stríða. Að vísu fóru Danir með utanríkismál Íslendinga en aðeins í umboði þeirra og íslensk stjórnvöld áttu frumkvæði að því að ræðismenn Danmerkur í Eystrasaltslöndunum fluttu ráðamönnum þar sérstaka sjálfstæðisviðurkenningu Íslands árið 1922. Þetta hefði Ellemann-Jensen átt að vita, einkum vegna þess að það voru embættismenn danska utanríkisráðuneytisins sem grófu upp þessa vitneskju vorið 1990, þegar sjálfstæðisbarátta Eystrasaltsríkjanna færðist í aukana.

Það var líka íslenskra yfirvalda að taka afstöðu til innlimunar landanna þriggja í Sovétríkin sumarið 1940, því Íslendingar höfðu tekið utanríkismál sín í eigin hendur í maí sama ár, þegar Þjóðverjar hernámu Danmörku. Ráðamenn á Íslandi voru ekki jafnósjálfbjarga á þessum árum og Ellemann-Jensen segir að hafi síðan komið eftirmönnum þeirra til góða.

Hefði líka getað farið austur

Danski utanríkisráðherrann skrifar að hann hefði alls ekki getað heimsótt Eystrasaltslöndin áður en sjálfstæðisbaráttan var farsællega til lykta leidd. Hann hefði orðið að biðja um áritun þangað hjá sovéskum yfirvöldum og það hefði falið í sér viðurkenningu á innlimun landanna í Sovétríkin. En þetta var nákvæmlega það sem Jón Baldvin gerði; hann horfði alveg framhjá þeirri þversögn að álíta Eystrasaltslöndin sjálfstæð ríki en sækja um leyfi til farar þangað hjá Sovétmönnum. Heimsóknin hafði ekki þær afleiðingar sem Ellemann-Jensen fullyrti að raun yrði í hans eigin tilfelli og ráðamenn í Eystrasaltslöndunum létu sig engu varða að Jón Baldvin var með sovéskan stimpil í vegabréfinu. Þeim fannst ávinningurinn af heimsókninni skipta miklu meira máli.

Eins mætti benda á að alls héldu sex danskir ráðherrar til Eystrasaltslandanna þessi misseri, auk forsætisnefndar danska þingsins. Allir þurftu þeir sovéskar vegabréfsáritanir þannig að Ellemann-Jensen hefði átt að geta farið líka hefði hann viljað. Utanríkisráðherrar Íslands og Danmerkur voru á sama báti.

"Danmörk var fyrst"

Ellemann-Jensen heldur því fram að Danir hafi fyrstir þjóða komið á stjórnmálasambandi við Eystrasaltsríkin, strax eftir að valdaránstilraun í Moskvu fór út um þúfur í ágúst 1991. "Danmörk varð þar með fyrsta ríkið sem í raun viðurkenndi fullt sjálfstæði landanna þriggja," skrifar hann. Laugardaginn 24. ágúst voru símbréf send frá Kaupmannahöfn til höfuðborga Eystrasaltslandanna og í þeim sagði að Danir hefðu tekið upp stjórnmálasamband við löndin þrjú. "Daginn eftir gaf Ísland út formlega viðurkenningu sem utanríkisráðherrar Eystrasaltslandanna undirrituðu í Reykjavík," bætir Ellemann-Jensen við. Þannig að það voru Danir sem báru sigur úr býtum í "Eystrasaltsrallinu", lítt dulinni keppni norrænna ráðamanna og fleiri um að verða Eistum, Lettum og Litháum að sem mestu gagni.

Ekki myndu allir taka undir vígreifar yfirlýsingar Ellemanns-Jensens. "Við vorum fyrstir þótt Uffe viðurkenni það aldrei," hefur Jón Baldvin Hannibalsson sagt. Því til stuðnings mætti benda á að 11. febrúar 1991 hafði Alþingi áréttað að hin gamla viðurkenning Íslands á sjálfstæði Litháens væri í fullu gildi og 22. ágúst, tveimur dögum fyrir símbréfasendingar Ellemanns-Jensens, hafði Jón Baldvin lýst yfir vilja íslenskra stjórnvalda til að stofna án tafar til stjórnmálasambands við Eystrasaltsríkin. Utanríkisráðherrar þeirra skrifuðu svo fyrst undir formlega samninga þess efnis í Reykjavík 26. ágúst 1991. Þaðan héldu þeir til Kaupmannahafnar til hins sama.

Karp um þetta virðist jafnvel hjákátlegt og um keisarans skegg frekar en eitthvað sem máli skiptir. En rétt skal þó vera rétt. Vytautas Landsbergis, sem var leiðtogi sjálfstæðissinna í Litháen, hefur sagt að honum hafi alltaf þótt Danir feta í fótspor Íslendinga, ekki öfugt. Og í miðborg Vilníus er lítil og snotur gata sem var nefnd Íslandsgata til heiðurs íslensku þjóðinni. Þar er engin Danagata. Að mati Litháa gerðu íslenskir ráðamenn meira en aðrir.

Þótt íbúar í hinum Eystrasaltslöndunum tveimur beri mikinn hlýhug til Íslendinga vegna aðgerða í sjálfstæðisbaráttunni hefur farið minna fyrir því en í Litháen, sérstaklega í Lettlandi, en þar voru valdhafar einna varkárastir og töldu hina geðríkari granna sína í suðri allt of fífldjarfa. Í Lettlandi hafa Danir vinninginn og þar naut Ellemann-Jensen þvílíkrar hylli þegar sjálfstæði vannst að óvenjumörg meybörn voru skírð lettneska konunafninu Uffe.

Frásögn Ellemanns-Jensens af þætti hans og danskra stjórnvalda í sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsríkjanna er fróðleg og skemmtileg. Hún er líka gagnleg þrátt fyrir þá annmarka sem hér hefur verið bent á. Kannski misskilningur hans um stöðu Íslands sýni líka fyrst og fremst að hann var ekki að hafa fyrir því að kynna sér til hlítar afstöðu og aðgerðir íslenskra ráðamanna. Honum hefur kannski ekki þótt taka því vegna þess að þeir væru of áhrifalitlir og máttvana.

Höfundur er stundakennari í sögu við Háskóla Íslands.

Guðni Th.

Jóhannesson