Á ARNARSTAPA á Snæfellsnesi stendur stór hlaðin stytta af svipmiklum og mikilúðlegum manni. Hann horfir til Snæfellsjökuls, þessi maður, og það er engu líkara en hann sé hluti af náttúru staðarins, að hann endurspegli hana og túlki í mynd, sem virðist af hálfu manns og hálfu trölls. Ragnar heitinn Kjartansson myndlistarmaður er höfundur verksins sem var afhjúpað 17. júní 1985.

"BÁRÐUR MINN Á JÖKLI"

EFTIR VALDIMAR HREIÐARSSON

Á ARNARSTAPA á Snæfellsnesi stendur stór hlaðin stytta af svipmiklum og mikilúðlegum manni. Hann horfir til Snæfellsjökuls, þessi maður, og það er engu líkara en hann sé hluti af náttúru staðarins, að hann endurspegli hana og túlki í mynd, sem virðist af hálfu manns og hálfu trölls. Ragnar heitinn Kjartansson myndlistarmaður er höfundur verksins sem var afhjúpað 17. júní 1985. Er það reist til minningar um hjónin Jón Sigurðsson og Guðrúnu Sigtryggsdóttur, sem bjuggu lengst af á Bjargi á Arnarstapa.

Hver var hann, þessi mikli maður, sem á sér svo mikilfenglega mynd og minnismerki vestur á Arnarstapa á Snjófellsnesi? Því er ef til vill fyrst til að svara, að ef trúa má Bárðarsögu var Bárður Snæfellsás ekki mennskur maður í venjulegri merkingu þess orðs. Ber þar allt að sama brunni, ætterni Bárðar, lífshlaup hans og ævilok. Og þá aðeins ef unnt er að tala um ævilok í eiginlegum skilningi, því saga Bárðar getur hvergi dauða hans, sem var þó allajafna vani, þá sagt er frá landnámsmönnum.

Í upphafi Bárðarsögu segir frá foreldrum Bárðar. Faðir hans var Dumbur, konungur í Hellulandi. Dumbshaf er kennt við Dumb konung, en nú á dögum er það betur þekkt sem Norður-Íshaf. Svo er sagt um Dumb konung, að hann væri kominn "af risakyni í föðurætt sína, en það fólk var vænna og stærra en annað fólk", en að móðir hans hafi verið af tröllaættum.

Bar Dumbur, faðir Bárðar, merki ætternis síns, því að hann var bæði "sterkur og vænn og góður viðskiptis og kunni því að eiga allt sambland við mennska menn". En honum brá í móðurkyn sitt, tröllaættina, þannig, að hann var bæði "sterkur og stórvirkur og umskiptasamur og illskiptinn, ef honum eigi líkaði nokkuð", eins og segir í Bárðarsögu. Reyndist Dumbur vel sínu fólki og var því bjargvættur. Má af lýsingunni á Dumbi ráða, að þeir hafi verið líkt skapi farnir þeir feðgar, Bárður og Dumbur.

Móðir Bárðar var Mjöll Snæsdóttir, segir svo um hana, að hún hafi verið "kvenna fríðust, og nær allra kvenna stærst, þeirra sem mennskar voru, og mun þar hafa komið fram ætterni hennar. Segir sagan, að Mjöll móðir Bárðar hafi verið "svo fögur, eða björt á skinnlit, að sá snjór tók þar nafn af henni, er hvítastur er og í logni fellur og mjöll er kallaður.

Þá er Bárður fæddist þeim hjónum, var hann bæði mikill og vænn að sjá, og "furðu líkur móður sinni". Mun honum þá hafa brugðið til móðurættar um útlit, en skapferli til föðurættar.

Bárði var barni að aldri komið í fóstur hjá bergbúanum Dofra í Dofrafjöllum, og lærði Bárður af Dofra alls kyns íþrottir og ættvísi og vígfimi, og segir sagan, að eigi var traust, að hann næmi eigi galdra og forneskju, svo að bæði varð hann forspár og margvís.

Með Dofra í hellinum var dóttir hans, Flaumgerður, og er ekki að orðlengja það, að vel fór á með þeim Bárði. Giftust þau síðan og eignuðust þrjár dætur, þær Helgu, Þórdísi og Guðrúnu. Stuttu síðar deyr Flaumgerður, og giftist Bárður þá Herþrúði, dóttur Hrólfs hersis hins auðga og eignaðist með henni sex dætur. Nokkru eftir giftingu þeirra Herþrúðar og Bárðar, fer að draga til tíðinda í Noregi. Fyrst er til að taka, að þursar gengu í bandalag í þeim tilgangi að ráða Dumb konung af dögum. Tókst þeim það við illan leik. Fór Bárður þá norður eftir ásamt bróður sínum og hefndu þeir föður síns. Ekki treystust þeir til að taka sér bústað þar nyrðra, og héldu heim aftur. Þá var Haraldur konungur lúfa að eflast til ríkis í Noregi, og vildi Bárður heldur yfirgefa frændur og fósturjörð en lifa undir því ánauðaroki sem hann frétti að almúginn í landinu yrði að sætta sig við. Varð því úr að Bárður hélt ásamt með fylgdarliði til íslands, sem þá var óðum að byggjast. Þeir lentu í hrakningum í hafi, og komu að landinu úr suðaustri. Það fyrsta, sem þeir sáu til þessa lands, er átti eftir að verða þeirra heimkynni æ síðan, var einmitt Jökullinn sjálfur.

Fylgdarfólk Bárðar nam land víða hér úti á nesinu, þar á meðal Þorkell Rauðfeldur, er nam land á Arnarstapa.

En sjálfur nam Bárður land að Laugarbrekku. En ekki átti fyrir Bárði að liggja að búa lengi að Laugarbrekku, og segir í Bárðarsögu, að hann hafi búið þar "nokkura stund".

Því að fáum árum eftir komu þeirra landnámsmannanna til landsins gerðust þeir atburðir, er urðu örlagaríkir í lífi þeirra bræðra, Þorkels og Bárðar. Dætur Bárðar og synir Þorkels höfðu þann vana að vera að leikum á svellum á Barnaá. Þá bar svo við dag einn, er þau voru að leikum þarna, að Rauðfeldur, sonur Þorkels, hrindir Helgu, dóttur Bárðar, út á ísjaka, er lá við land. Stóð þá mikill vindur af landi, og bar jakann hratt út til hafíssins, er lá utar á sjónum. Þá sömu nótt rak hafísinn til Grænlands, og að 330 dögum liðnum komst Helga á land af ísnum í Grænlandi. Þetta var á þeim tíma, sem Eiríkur rauði bjó í Brattahlíð. Dvaldi Helga í góðu yfirlæti í Grænlandi, þó svo að þessi vísa, sem hún kvað þar, beri með sér, að heldur hefði hún kosið að dvelja í föðurgarði:

Sæl væri ég,

ef sjá mætti

Búrfell og Bala,

Báða Lóndranga,

Aðalþegnshóla

og Öndverðanes,

Heiðarkollu

og Hreggnasa,

Dritvík og möl

fyrir dyrum fóstra.

Að sjálfsögðu var Bárði ókunnugt um afdrif Helgu, og þegar hann fréttir atburðinn, heldur hann þegar að Arnarstapa og setur syni Þorkels, þá Rauðfeld og Sölva, sinn undir hvora hönd, og gekk með þá til fjalls. Rauðfeldi kastaði hann í gjá eina, sem síðan hefur verið kölluð Rauðfeldsgjá, en með Sölva fór hann upp á hamar mikinn, og kastaði honum þar fram af. Síðan hefur hamar þessi verið nefndur Sölvahamar.

Þegar Þorkell fréttir þetta fer hann þegar til fundar við bróður sinn, og takast þeir á, allt þar til Þorkell brotnar á fæti. Við þessa atburði alla verða skil í ævi Bárðar, Segir í Bárðarsögu, að hann hafi gerst "bæði þögull og illur viðskiptis, svo að menn hofðu engar nytjar hans síðar".

Er engu líkara en að forneskjan sem hann þáði í arf eftir forfeður sína, tröllin í Noregi, hafi náð undirtökum í sál hans við þessa atburði og skyggt á hina mannlegu þætti í eðli hans Segir Bárður sjálfur við Sigmund félaga sinn á þessa leið: "Eg sé það, að sakir ættar minnar og harma stórra ber eg ekki náttúru við alþýðu manna, og því mun eg leita mér nokkurra annarra ráða."

Eftir þetta hverfur Bárður. Þó svo að ekkert sé fullyrt í Bárðarsögu, segir þar þó, að "mönnum þyki sem hann hafi í jöklana horfið og hafa byggt þar stóran helli, því að það var meira í ætt hans að vera í stórum hellum en húsum". Síðan segir svo í sögu Bárðar: "Var hann tröllum og líkari að afli og vexti en mennskum mönnum, og var því lengt nafn hans og kallaður Bárður Snjófellsás, því að þeir trúðu á hann nálega þar um nesið og höfðu hann fyrir heitguð sinn. Varð hann og mörgum hin mesta bjargvættur."

Gjarna var sagt um hina fyrstu landnámsmenn, að þeir hafi "dáið í fjöllin". Ekkert slíkt er sagt um Bárð í sögu hans. Hann einfaldlega hverfur í jökulinn, og dauða hans er hvergi getið í sögu hans allri. Því að sögu Bárðar lýkur ekki þá er hann gengur í jökulinn, heldur þvert á móti. Það er ekki fyrr en hann er genginn í jökulinn, að hann gerist sá kynngimagnaði vættur, sem raun ber vitni. Þrátt fyrir það, að forneskjan hafi náð tökum á honum og hrekkt til fjalla, var Bárður ávallt hinn góði vættur, sem bjargaði mönnum úr nauðum, og var heitið á til heilla, hvort sem mikið eða lítið lá við.

Svo kvað Hetta tröllkona á skjá á Ingjaldshvoli eitt sinn seint um kvöld:

Út reri einn á báti

Ingjaldur á skinnfeldi.

Týndi átján önglum

Ingjaldur á skinnfeldi

og fertugu færi

Ingjaldur á skinnfeldi.

Aftur kom aldrei síðan

Ingjaldur á skinnfeldi.

Var Hetta tröllkona nokkuð hróðug að vonum, því hún taldi sig hafa vélt svo um fyrir Ingjaldi, að hún gæti flutt fregnina af dauða Ingjalds heim að Hvoli. En Bárður, hinn góði vættur, kom Ingjaldi til bjargar á síðustu stundu. Þau voru fleiri stórvirkin, sem Bárður vann eftir að hann var horfinn í jökulinn, og frá er sagt í sögu hans. En Bárð er ekki aðeins að finna i Bárðarsögu, því að hann hefur átt sér sess í íslenskri þjóðtrú í gegnum aldirnar. Ekki liggur lífið við þá unnin er tóvinna. En íslenskri alþýðu þótti gott að heita á Bárð Snæfellsás, og hafa yfir þennan formála í hálfum hljóðum á meðan þæft er svo að þófaranum gangi betur þófið:

Bárður minn á Jökli,

leggstu á þófið mitt.

Ég skal gefa þér lóna

og íleppana í skóna,

vettling á klóna,

þegar ég kann að prjóna,

naglabrot í bátinn þinn,

hálfskeið undir hestinn þinn,

mórautt lamb og gimburskel,

og meira ef þú þæfir vel.

Þannig hefur Bárður Snæfellsás verið vinur íslenskrar alþýðu, hvort sem var í litlu eða stóru. Það er ekki að ástæðulausu að höfundur Bárðarsogu nefnir ekki dauða Bárðar. Því að í huga íslenskrar alþýðu dó Bárður aldrei. Hann lifir enn í rúmgóðum hellum íslenskrar þjóðarsálar, hann lifir í landi draumsins og ævintýrisins. Sál hans er enn að finna í kynngimagnaðri nátturunni undir Jökli.

Heimildir: Aðallega Bárðar saga Snæfellsáss.

Höfundurinn er prestur.

Ragnar Kjartansson myndhöggvari með frumgerð sína af myndinni af Bárði Snæfellsás, sem stendur á Arnarstapa.