Hví þegja menn?

Hví þegja menn? Menning Listin og listamennirnir eru upp til hópa, segir Sigurður Skúlason , ofurseldir markaðnum og lögmálum hans.

VIÐ lifum í samfélagi þar sem allt er metið til fjár og þar sem bókstaflega allt er falt. Heimurinn er skilgreindur sem markaðssvæði og allt lýtur eða er látið lúta svökölluðum lögmálum markaðsins. Það er sama hvar við berum niður. Maðurinn sjálfur, líkami hans, geta, skoðanir og andi er markaðsvætt. Það sama gildir um aðrar lifandi verur, dýrin, náttúruna og önnur fyrirbæri þessa heims. Ráðandi öfl í þessu landi sem og í heiminum öllum þjóna fyrst og fremst þessari markaðshyggju. Og jarðvegurinn hefur verið plægður með hugmyndafræði auðhyggju og einstaklingshyggju. Frelsi mannsins hefur verið skilgreint og takmarkað við efnislega velgengni, neyslu og peninga. Lífið hér gengur meira og minna út á það að eignast hluti, auka neyslu, græða pening. Ameríski draumurinn er alþjóðlegur draumur í dag og þar af leiðandi líka íslenski draumurinn. Í honum felst það að "komast á toppinn", "verða ríkur" o.s.frv. Já og það er lítið um andóf gegn þessum straumi sem raunar er orðinn að flóði. En hvað gerist þá? Úr óvæntustu átt heyrist rödd. Birtir ekki Morgunblaðið leiðara um daginn sem ber yfirskriftina "Rödd listarinnar" (sjá Mbl. þ. 7. okt. s.l.). Og nú er Bleik brugðið. Þar réttir Morgunblaðið róttækum og félagslega þenkjandi lista- og menntamönnum þessarar þjóðar nett kjaftshögg með því að spyrja hvar þeir séu og saknar þeirra auðsæilega í samfélagsumræðunni. Og maður finnur af lestri leiðarans að þetta er sett fram í einlægni. Það er rétt að þakka fyrir það sem vel er gert: húrra fyrir Mogganum og þessum leiðarahöfundi hans! Hversvegna þegja listamenn núna? Eru ekki listamenn og hafa alla tíð verið eins og kanarífuglar í kolanámum? Næmir, viðkvæmir, opnir, vakandi fyrir lífinu í öllum sínum myndum og tjá hug sinn og tilfinningar um það sem er að gerast ­ bæði það sem blasir við og hitt sem er á hreyfingu undir niðri? Jú, svo hefur það verið. En svo virðist sem sé ekki lengur. Hví? Er einhvern veginn búið að stinga upp í þá eða hvað? Er búið að innlima listina endanlega í markaðsvæðinguna og þar með talda listamennina? Svarið er já. Listin og listamennirnir eru upp til hópa (með kannski fáeinum undantekningum) ofurseldir markaðnum og lögmálum hans. Þeir ganga kaupum og sölum og eru falir hæstbjóðanda. Og satt er það, samfélagið er að verða æ einsleitara og einsleitara. Hinn stóri farvegur neyslu og gróða sogar allt til sín og er orðinn að beljandi fljóti sem allt drukknar í. Við lifum líka þá tíma að andófsraddir eru kæfðar strax í fæðingu. Samfélagsþróun nútímans leiðir til samþjöppunar auðs á æ færri hendur og um leið samþjöppun valds, það helst í hendur opinskátt. Fáveldi og fákeppni eru orð sem eru notuð æ meir í okkar daglega tali. Þeir sem leyfa sér að gagnrýna kerfið og forsvarsmenn þess, valdhafana sjálfa, svo ekki sé minnst á valdið sjálft, fá sterk viðbrögð og skilaboð um það hvernig þeir eigi að hegða sér. Því markvissari og sterkari gagnrýni því sterkari viðbrögð. Fyrir þó nokkrum árum komst ein persóna í íslensku útvarpsleikriti svo að orði: "Fátt hefur jafn bætandi áhrif á lýðinn og að verða vitni að nokkrum vel heppnuðum aftökum." Það þarf ekki mikla visku til að sjá og skilja að samfélag okkar er bælt, menn bæla tilfinningar sínar og menn bæla skoðanir sínar. Menn hafa auðvitað endalausar hugmyndir og skoðanir um lífið og tilveruna, en borgar það sig fyrir þá að vera að flíka þeim? Þannig spyrja menn sig nú, því menn gætu fengið bágt fyrir, jafnvel verulega bágt. Hvernig væri að leiðarahöfundur Morgunblaðsins tæki sig nú til og tæki fyrir eitt lítið dæmi um þetta efni og kannaði hvaða afleiðingar það hafði fyrir manninn sem skrifaði smásöguna í Lesbók Morgunblaðsins um söluna á Esjunni hér um árið? Hérmeð skora ég á hann að gera það í alvöru og birta afraksturinn hér á síðum Morgunblaðsins, helst í leiðara. En á meðan hann hugleiðir málið og kannar langar mig að biðja Morgunblaðið að birta eitt kvæði eftir Þorstein Erlingsson sem heitir Við fossinn og er ort um síðustu aldamót, en fellur eins og flís við rass inn í ástand okkar hér, inn í þjóðmálaumræðuna um náttúru landsins, virkjanir, skáldin og gildin o.fl. Fyrir hundrað árum var uppi skáld sem þorði að segja sína meiningu og hafði getu til að binda hana í listrænt form. Maður sem unni náttúrunni, maður sem unni Íslandi, maður sem var framsýnn, þó hann væri að sjálfsögðu vændur um íhaldsemi af peningamönnum landsins þá. Ég vil gera kvæðið Við fossinn að mínum lokaorðum hér, því um leið og ég tek undir með Þorsteini lýsi ég eftir kjarki og krafti manna til að standa upp og segja það sem þeim býr í brjósti þrátt fyrir ótta um að hljóta bágt fyrir hjá þeim sem ráða. Við fossinn endar á þessum tveimur erindum Þorsteins Erlingssonar. Þjer finst þá, ef til vill, þeim fari það ver, um frelsið svo hjartnæmt að tala, ­ en eins vinnur haninn til ágætis sjer sitt óþarfa-hjáverk að gala. Og meðan þeir yrkja sín ættjarðarljóð, öll ósköp að hjartanu streyma, og sæmd vora, fósturjörð, fossa og þjóð þeir fá því ­ en seint til að geyma, því buddunnar lífæð í brjóstinu slær og blóðtöku hverri' er þar svarað: svo óðara' en vasanum útsogið nær, er ámóta' í hjartanu fjarað.

Og því er nú dýrlega harpan þín hjá þeim herrum til fiskvirða metin, sem hafa það fram yfir hundinn að sjá, að hún verður seld eða jetin; sem hálofa "guðsneistans" hátignarvald og heitast um manngöfgi tala, en átt hefur skríðandi undir sinn fald hver ambátt, sem gull kann að mala. Og föðurlandsást þeirra fyrst um það spyr, hve fjemikill gripur hún yrði, því nú selst á þúsundir þetta, sem fyr var þrjátíu penínga virði. Höfundur er leikari. Sigurður Skúlason