Er löngun þín í sætindi eða mat stjórnlaus?

„Margir af skjólstæðingum okkar hafa notað sætindi eða mat til að breyta vanlíðan sinni. Ýmsar fæðutegundir virka einmitt eins og deyfilyf og vímuefni. Þetta gerist oft í kjölfarið á upplifun á áföllum eða ofbeldi sem viðkomandi verður fyrir,“ segir Esther sem er heilbrigðið uppmálað, grönn og heilsusamleg og maður veltir fyrir sér hvort skjólstæðingum stafi ekki ógn af því að leita aðstoðar til manneskju sem virðist svona frjáls viðvíkjandi mat. „Ég sjálf var 60 kg þyngri fyrir 15 árum og þekki því af eigin raun að vera matarfíkill.“

Frjáls í kringum mat

Í dag segist Esther lifa góðu lífi og það sé rétt tilgetið hjá blaðamanni að hún er frjáls gagnvart mat. „Þegar við tökum út fæðutegundir sem eru ávanabindandi verður lífið ekki bara svart og hvítt. Ég gekk inn í nýtt líf í mínum bata þar sem ég fékk loksins að borða frábæran mat og mikið af honum. Ég er alla daga södd, blóðsykurinn er í lagi og mér líður vel á líkama og sál. Ég veit að þetta hljómar einkennilega en það sama gerist hjá einstaklingi í bata frá áfengisneyslu. Hann getur verið frjáls í hinum ýmsu aðstæðum, því hann upplifir ekki löngun í áfengi og er sáttur með þær ákvarðanir sem hann hefur tekið í lífinu.“

Esther segir að ef við eigum við áfengis- eða vímuefnavanda að stríða sé það afmörkuð fíkn í ákveðin efni sem breyta líðan, en hægt er að taka alfarið út úr lífsstílnum, en varðandi mat þá erum við að glíma við miklu víðtækara mál. „Við getum ekki bara hætt að borða. Við þurfum öll næringu og viljum og eigum að njóta þess að nærast. En áskorunin er að stór hluti þess sem við neytum í dag er verksmiðjuframleidd, tilbúin fæða, þar sem sykri, sterkju, fitu og salti er bætt við hana. En þetta geta allt verið fíknvakar fyrir matarfíkla. Því meira sem fæða er unnin, því meiri líkur eru á að hún geti verið ánetjandi.

Sem dæmi þá getur þú borðað kókaín-lauf beint af trénu og fundið kannski smá breytingu, en þegar laufið hefur verið verksmiðjuframleitt í duft þá er það orðið eitt af hættulegustu vímuefnum sem þekkjast.“

Vanlíðan afgreidd með mat

En hver er munurinn á matarfíkn og t.d. áfengisfíkn?

„Það er nákvæmlega það sama að gerast í höfðinu á matarfíklum og öðrum fíklum ef við skoðum heilasneiðmyndir í þessu samhengi. Eitt frægasta dæmið er rannsókn á viðbrögðum í heilastarfsemi þegar fíkniefnafíkli var sýnd mynd af kókaín krakkpípu og matarfíkli var sýnd mynd af mjólkurhristingi. Niðurstöðurnar voru sláandi eins.“

Esther segir fjölmarga vera að glíma við lystarstol, ofát og lotutengt át. „Sá sem glímir við átröskun, hefur oftar en ekki lært að glíma við líðan sína og tilfinningar með áti og neyslu á ákveðnum matartegundum. Margir glíma við áföll eða ofbeldi og nota mat eða matarleysi til að framkalla hugbreytandi ástand. Þegar viðkomandi byrjar að nota matvæli sem í eðli sínu geta verið fíknivaldar, þróum við gjarnan efnalega ánetjun í þau. Og það eru í raun fáir að spá í hvað liggur á bakvið að þú hámir í þig heilan kexpakka í einni lotu í stjórnleysi.“

Hún segir annan þátt þegar skjólstæðingur er í hegðunarfíkn, s.s. vinnu-, spila-, skulda- eða eyðslufíkn þá sé hann að keyra upp adrenalínframleiðslu með streituhormónum, að koma upp aðstæðum sem mynda efnahvörf í líkamanum sem eru eins og þau sem myndast þegar við borðum sykur, sterkju o.fl.“

Sykur meira ávanabindandi en kókaín

En hvað segja rannsóknir okkur um áhrif sykurs á heilann?

„Sykur getur verið átta sinnum meira ávanabindandi en kókaín samkvæmt virtum rannsóknum á þessu sviði í dag. Neysla á sykruðum fæðutegundum er einnig talin valda 70% af þeim lífsstílssjúkdómum sem við glímum við. Heilbrigðisyfirvöld ættu því að mínu mati að taka þessi mál miklu fastari tökum. Svo ekki sé minnst á þá staðreynd að 60% landsmanna eru í yfirþyngd og þeim kostnaði sem af því hlýst fyrir heilbrigðiskerfið okkar.“

En eru þá allir í yfirþyngd matarfíklar?

„Nei, alls ekki. Þeir sem gleyma sér í vananum, og ákveða svo að taka sig á í lífinu og tekst það eru að öllum líkindum ekki fíklar. Matarfíklar hinsvegar reyna að létta sig eða takast á við stjórnlausa áthegðun og lenda á vegg. Þeir ná árangri inni á milli en detta svo aftur í sama farið eða verra ástand og geta því þurft aðstoð rétt eins og aðrir sem glíma við fíknivanda.

Það langar engan að vera yfir 100 kg

Það er svo mikilvægt að við áttum okkur á því og samþykkjum að það langar engan að vera yfir 100 kg, eða yfirleitt að glíma við þyngdarvanda. En hjá mörgum gerist það þrátt fyrir að einstaklingurinn sé að gera allt sem hann getur til að stöðva þyngdaraukninguna. Því fyrr sem við áttum okkur á að viljastyrkurinn virkar ekki þegar kemur að þessum vanda og leitum eftir ráðgjöf þar sem unnið er með þennan vanda sem fíknivanda, því fyrr fáum við tækifæri til að upplifa það frelsi sem í því felst að nota þær meðferðarleiðir sem í raun virka fyrir þennan sjúkdóm,“ segir Esther og tekur sjálfa sig sem dæmi. „Ég glímdi við mikla afneitun á vandanum og upplifði mig t.d. aðeins sem pínulítinn matarfíkill þó að ég væri 60 kg yfir kjörþyngd og glímdi við gríðarlegt þunglyndi, þrátt fyrir að ég væri búin að reyna allt undir sólinni til að takast á vanda minn og hann jókst alltaf og varð stöðugt verri viðfangs. Þegar mér hinsvegar lánaðist að fara eftir leiðbeiningum sem virka fyrir matarfíkla og upplifa þær jákvæðu breytingar á líðan bæði líkamlega og andlega, þá í raun áttaði ég mig á hversu alvarleg staða mín var orðin.

Varð aldrei södd

„Ég til dæmis þekkti ekki það ástand að vera södd, neyslan mín og áhrif hennar á heila- og taugamóttakarana í heilanum svæfðu eðlilega tilfinningu fyrir seddu og ollu stöðugri ílöngun (craving) sem stjórnaði lífi mínu. Í dag hef ég átt 5.420 daga þar sem ég hef haldið mig frá skaðlegum, ávanavekjandi fæðutegundum, borðað hollan og góðan mat og finn fyrir eðlilegri seddutilfinningu og vellíðan,“ segir hún og leggur áherslu á að það að átta sig á þætti afneitunar á vandanum sé stór þáttur í ráðgjöfinni og meðferðinni sem hún leiði skjólstæðinga sína í gegnum og svo fræðslan um hvernig ákveðnar matartegundir valdi breytingum í heilastarfseminni.

Mælikvarðinn á matarfíkn

Hver er þá mælikvarðinn á hvort við glímum við matar- eða átfíkn?

„Það er þrennt sem þarf að vera til staðar til að sú sé raunin: Í fyrsta lagi; ofneysla á mat og áthegðun. Í öðru lagi; neyslan og hegðanin er farin að hafa skaðlegar afleiðingar; t.d. offita, heilsubrestur ýmiss konar og þunglyndi. Í þriðja lagi; viðkomandi heldur áfram neyslunni og hegðuninni þrátt fyrir skaðlegar afleiðingar. Þessi vandi verður síðan að stöðugt vaxandi vítahring þunglyndis og og niðurbrots hjá þeim sem glímir við hann.“

Er vandinn genatískur eða áunninn?

Esther segir 10-20% fólks fæðast með svokölluð fíknigen, svo það útskýri ekki hátt hlutfall þeirra sem eru í ofþyngd í landinu. Ávani og hugsunarleysi getur útskýrt hluta af því. Enda höfum við öll upplifað það að ætla að vera rosalega góð við börnin okkar og kaupa handa þeim nokkur súkkulaðistykki og gleðja þau með sykri án þess að spá í hvort það sé í raun og veru gott fyrir þau að fara í þetta hugbreytandi ástand.“

Vellíðan vegna súkkulaðiátsins

Hvernig kemur stjórnleysið svo inn í myndina?

„Þegar við borðum sendum við skilaboð til dópamínmóttakaranna í heilanum sem sendir flæði af vellíðan um allan líkama. Þegar við hins vegar neytum ofangreindrar fæðu, sem er blönduð ávanabindandi efnum þá keyrum við upp óeðlilega sterk viðbrögð fyrir dópamínmóttakarana og þeir ráða ekki við það. Þeir fara að bila og getan þeirra til að senda skilaboð um góða líðan minnkar æ meir. Þarna eru að eiga sér stað líffræðilegar heilabreytingar. Eftir sitjum við með stöðugt minnkandi getu til að finna fyrir vellíðan, en aukinni löngun til að borða það sem er að valda þessum vanda. Afleiðingar af þessu geta verið depurð, kvíði og þunglyndi. Tökum súkkulaði sem dæmi. Í flestu súkkulaði er sykur, sterkja, fita og salt. Þegar við erum með fyrsta molann uppi í okkur, finnum við fyrir þessari ánægjutilfinningu, en eftir því sem við borðum meira og oftar, þeim mun meira rugl kemst á heilaboðefnin, við hættum að finna hvenær við eigum að stoppa og súkkulaðið hættir að gefa vellíðanina sem við erum að leitast eftir. Svo þegar við hættum alveg að borða súkkulaði upplifum við fráhvörf sem eru gjarnan tilfinningalegs eðlis. Vandinn er oft sá að við höfum ung byrjað að nota mat til að bregðast við vanlíðan. Þegar þetta gerist getur það stoppað tilfinningalegan þroska og við því verið tilfinningalega misþroska. Við getum því þurft að læra nýjar leiðir til að takast á við lífið og tilveruna án þess að deyfa okkur með efnum eins og súkkulaði. Ráðgjöf og meðferðarvinna við matarfíkn og áthegðunum gengur einmitt út á að styðja fólk á þeirri braut,“ segir Esther.

Stjórnlausar tilfinningar grunnur að vandanum

„Undirmeðvitund okkar leitar leiða til að láta okkur líða betur. Þannig að ef við náum tökum á einni fíkn er algengt að við leitum sefjunar í annarri neyslu og hegðunum. Við sjáum þetta t.d. hjá þeim sem hætta að reykja og byrja að þyngjast í kjölfarið. Þeir sem glíma við fíknir hverjar svo sem þær eru geta haft mikinn hag af því að læra hvað virkar til að ná tökum á lífinu og tilverunni. Meðferðaraðilar eins og MFM Miðstöðin, sem vinna með vandann sem fíknivanda og 12 spora samtök eins og OA og GSA eru staðir til að leita til. Einnig bendi ég á samtök eins og EA (Emotions Anonymous) þar sem við getum byrjað að vinna með undirliggjandi vanda sem oft er stjórnleysi í tilfinningum.

Það er mín reynsla að það sem virkar við þessum vanda er að brjóta einangrun og sækja ráðgjöf og ekki síst stuðningskerfi sem styður við áframhaldandi bataferli.“

Granni matarfíkillinn

En hvað er að gerast hjá grönnum matarfíkli?

„Þeir borða gjarnan meira af sykruðum fæðutegundum, sleppa því að borða hollan mat og fara í gegnum sveltitímabili á milli þess sem þeir missa sig í lotugræðgi. Margir stunda ofhreyfingu og nota allskonar efni til að brenna eða hreinsa út úr líkamanum. Þessi hegðun veldur síðan vítahring vanlíðunar, niðurbrots og stjórnleysis. Það þarf oft mikla vanlíðan til þannig að fólk gefist upp og leiti sér aðstoðar.

Það sem er svo mikilvægt að við áttum okkur á sem samfélag er að þeir sem eru í sjálfskaðandi hegðun með áti og mat gætu þurft að breyta lífsstíl sínum og ástunda fráhald frá ákveðnum fæðutegundum og áthegðunum líkt og alkóhólisti heldur sig frá áfengi.

Þar sem þessi vandi er líffræðilegur og ákveðnar matar- og drykkjartegundir kveikja stjórnlausa löngun (craving) ætti það að vera ljóst að á sama hátt og þú ferð ekki með alkóhólista á bar og kennir honum að drekka aðeins einn drykk í senn, eins ferðu ekki með matarfíkil í veislu og segir honum að fá sér aðeins eina sneið af köku. Sá sem glímir við efnalega ánetjun í mat er ekki frjáls á meðan hann leikur sér að þeim efnum sem eru kveikjur að fíkninni hans.“

Gandhi er góð fyrirmynd

Hvaða ráð gefur Esther okkur sem erum foreldrar og langar að ala börnin okkar upp í heilbrigðu umhverfi þegar kemur að mat og næringu?

„Mér kemur helst í hug sagan af móðurinni sem fór með son sinn að hitta Mahatma Gandhi. Hún hafði verulegar áhyggjur af því að sonur hennar væri háður sykri og borðaði stjórnlaust af honum. Sonurinn bar mikla virðingu fyrir Gandhi. En þau þurftu að ganga 4 klukkustundir á fund við hinn vitra mann, í hita og sól. Eftir að Gandhi heyrði sögu móðurinnar neitaði hann að gefa þeim ráð, en bað þau að koma aftur eftir tvær vikur. Móðirin gerði það og mætti aftur með soninn tveimur vikum seinna. Þá ræddi Gandhi við soninn um skaðsemi þess að neyta of mikils sykurs. En í lok samtalsins spurði móðirin af hverju hann hefði beðið í tvær vikur með að tala við soninn. Gandhi svaraði: „Fyrir tveimur vikum var ég sjúkur í sykur. Ég ákvað að ná tökum á því fyrst áður en ég ræddi við son þinn,““ segir Esther og það verður ekki hjá því komist að skilja að best er án efa að ná tökum á hlutunum sjálfur áður en maður fer að kenna börnunum góða siði í matarvenjum.