Þá álfa mun skjálfa ...

Ronaldo, Pepe, Eder og félagar með Evrópubikarinn eftir sigur á Frökkum í París 2016. AFP

Evrópumeistaramót karla í knattspyrnu er hafið með trukki og dýfu vítt og breitt um álfuna, ári á eftir áætlun. Búast má við jöfnu og spennandi móti og trufluðum tilþrifum, líkt og venjan hefur verið í 61 árs sögu mótsins, þar sem framlengingar og varamenn skipa veglegan sess. Og lokaúrslit hafa stundum komið á óvart, eins og þegar Danir og Grikkir urðu hlutskarpastir.

Hvaða þjóð er ríkjandi Evrópumeistari í knattspyrnu karla? Ekki leyfa ykkur að láta minnimáttarkenndina ná heljartaki á ykkur enda þótt svarið komi ekki um leið. Ég meina, það eru fimm ár síðan mótið fór síðast fram. En jú, auðvitað er þetta rétt hjá ykkur: Portúgal!

Það blés raunar ekki byrlega fyrir þá rauðgrænu því erkikempa þeirra, Cristiano Ronaldo, haltraði af velli eftir aðeins 25 mínútna leik gegn heimamönnum á Frakkvangi sumarið 2016 sem fyrir leikinn voru taldir mun sigurstranglegri. Höfðu meðal annars lagt spútniklið Íslands á leið sinni í úrslit. Frökkum var á hinn bóginn fyrirmunað að koma tuðrunni í netið og á 109. mínútu tók varamaðurinn Ederzito António Macedo Lopes, eða bara Eder, til sinna ráða og setti sigurmarkið fyrir Portúgal með föstu skoti fyrir utan teig. „Mark sem á skilið að ráða úrslitum hvar og hvenær sem er,“ gall í geðhrærðum þuli sjónvarpsstöðvarinnar ESPN. Man ekki í svipinn hvernig Gummi Ben. orðaði þetta. Vonbrigðatárin á hvarmi Ronaldos erkikempu skraufþornuðu á augabragði og sælli mann var ómögulegt að finna er lokaflautið gall. Trylltur dans var stiginn.

Rótfastur á Íberíuskaganum

Skyldi engan undra; þetta var fyrsti stóri titill Portúgals á sparksviðinu. HM hefur þjóðin aldrei unnið. Raunar hefur Evrópubikarinn verið rótfastur á Íberíuskaganum í heil þrettán ár en Spánverjar unnu mótið 2008 og aftur 2012. Portúgal „átti“ raunar að vinna í eigin bakgarði 2004 en laut öllum að óvörum í gras gegn Grikkjum í úrslitaleik, 0:1. Eins og við munum hefur áferðarfögrum sóknarleik ekki í annan tíma verður gerður slíkur grikkur á stórmóti. En Grikkjum var sléttsama um það. Bikarinn var þeirra. Angelos Charisteas gerði markið. Hver man ekki eftir honum? Allt kom fyrir ekki þótt Ronaldo entist leikinn á enda.
Hvað er maðurinn eiginlega gamall? spyrja nú ugglaust einhverjir. Enda sautján ár liðin. Svarið er 36 ára; hann var sumsé 19 ára þarna.

Oliver Bierhoff stal senunni 1996. Hann er enn viðloðandi þýska landsliðið sem ráðgjafi. AFP

Spánverjar og Þjóðverjar hafa oftast fagnað sigri á EM, þrisvar sinnum hvor þjóð. Fyrsti sigur Spánverja kom strax í öðru mótinu, 1964. Lögðu þá Sovétmenn, 2:1. Þjóðverjar kenndu sig sérstaklega við vestrið í fyrri skiptin tvö, 1972 og 1980. Svo tóku þeir þetta 1996 líka; með gullmarki Olivers Bierhoffs. Þá gilti sú regla að það lið sem fyrr skoraði í framlengingu vann. Bingó, búið, bless. Þungt högg fyrir tapliðið og þegar þetta gerðist aftur fjórum árum síðar, þegar annar varamaður, David Trezeguet, tryggði Frökkum sigur á Ítölum, var mönnum nóg boðið og afnámu regluna – í mannúðarskyni. Þá væri gamla góða vítaspyrnukeppnin illskárri leið til að knýja fram úrslit.

Mót varamannanna

Eins og þið sjáið þá er EM í og með mót varamannanna, Eder, Bierhoff, Trezeguet, og eflaust slást framherjar liðanna um að fá að sitja á bekknum í úrslitaleiknum á Wembley-leikvanginum í Lundúnum 11. júlí næstkomandi. Koma svo inn á og stela senunni.

Það var þó ekki varamaður sem tryggði Sovétmönnum sigurinn á fyrsta mótinu á Prinsvangi í París sumarið 1960. Enda voru þeir harðbannaðir á þeim tíma. Sömu ellefu sem hófu leik luku honum líka. Ekkert bruðl og kjaftæði. Eini sigur Sovétríkjanna sálugu á stórmóti. Markvörðurinn Lev Jashín var þeirra kappa frægastur og svo muna ábyggilega einhverjir eftir Igor Nettó fyrirliða; stofnanda Nettó-keðjunnar góðu. Eða þannig. Viktor Ponedelnik gerði sigurmarkið í framlengingu, eins og svo oft síðar. EM er mót háspennunnar.

Einu sinni hefur þurft að grípa til vítaspyrnukeppni, þegar annað sálugt ríki, Tékkóslóvakía, lagði Vestur-Þjóðverja 1976 í enn einu horfnu ríki, Júgóslavíu. Það var hinn góðkunni Antonín Panenka sem geirnegldi sigurinn eftir að Uli Hoeneß hafði brugðist bogalistin á punktinum. Segið svo að Þjóðverjar tapi aldrei í vítaspyrnukeppni!

Ekki var búið að innleiða vítaspyrnukeppnina 1968 þegar Ítalir og Júgóslavar glímdu. Þegar úrslit lágu ekki fyrir eftir framlengingu var því einfaldlega hent í annan leik tveimur dögum síðar. Þá unnu Ítalir, 2:0. Gengu frá andstæðingum sínum strax í fyrri hálfleik sem vitaskuld var ofboðslega ó-EM-legt af þeim. Sá frægi framherji Luigi Riva gerði annað markið en Pietro Anastasi, alltaf kallaður Tyrkja-Pési, hitt.

Kjöldráttur í Kænugarði

Ójafnasti úrslitaleikurinn fór fram í Kænugarði 2012, þar sem Spánverjar lögðu Ítali 4:0. Og, jú, jú, þar komust tveir varamenn á blað, Juan Manuel Mata og Fernando Torres. David Silva og Jordi Alba voru einnig á skotskónum. Millifyrirsögnin hér að ofan, kjöldráttur í Kænugarði, gæti hæglega verið heiti á tuðrusparksbók eftir Gunnar Helgason. Hvet hann raunar til að skrifa hana!

Sovétmenn áttu heldur ekki breik gegn Vestur-Þjóðverjum í Brussel 1972, þar sem sjálf Þjóðarsleggjan, Gerd Müller, gerði tvö mörk og Herbert Wimmer eitt í 3:0-sigri. Hvorugur þeirra kom af bekknum í leiknum. Það mátti svo sem alveg þá en Helmut Schön einvaldur var svo ánægður með Die Mannschaft að hann sá ekki ástæðu til að skipta neinum út af.

Jupp Derwall henti einum varamanni inn á í úrslitaleiknum gegn Belgum í Róm 1980, Bernhard Cullmann. Hann réð þó ekki úrslitum, heldur Horst Hrubesch sem gerði bæði mörkin í 2:1-sigri. Það seinna með kollspyrnu í blálokin, eins og menn hafa þegar getið sér til um í Mexíkóborg.

Michel Platini átti mótið 1984 með húð og hári, þegar Frakkar unnu sinn fyrsta Evróputitil. AFP

Frá 1984 til 1992 voru sigrarnir líka til þess að gera öruggir, allir leikirnir fóru 2:0. Frakkar unnu sinn fyrsta EM-titil á heimavelli 1984, með mörkum frá Michel Platini og Bruno Bellone. Sá fyrrnefndi fór hamförum á mótinu, gerði níu mörk í fimm leikjum, sem hlýtur að teljast besta frammistaða einstaks leikmanns í gjörvallri sögu EM.

Ég sá John Jensen skora!

1988 unnu Hollendingar sinn fyrsta og eina EM-titil, fyrst skoraði Ruud Gullit gegn Sovétmönnum og síðan Marco Van Basten eitt frægasta mark sparksögunnar úr ómögulegu færi. Þið munið á hvaða mínútu leiksins það kom? Auðvitað, 54. Einvaldur Hollands var enginn annar en Rinus Michels, höfundur alsparksins (h. totaalvoetbal). Enginn grískur harmleikur þar á ferð.

Hollendingurinn Marco van Basten með Evrópubikarinn eftir undramark sitt gegn Sovétmönnum 1988. AFP

Síðast en alls ekki síst er það sigurinn sem mörgum Íslendingum er kærastur, þegar Danir lögðu Þjóðverja í Gautaborg 1992 með mörkum frá John „Faxe“ Jensen og Kim Wilfort. Mark þess fyrrnefnda var í senn óvænt og ánægjulegt enda Faxe kunnur fyrir allt annað á velli en markaskorun; gerði til dæmis aðeins eitt mark 146 leikjum í Búndeslígunni og ensku úrvalsdeildinni. Það var fyrir Arsenal og í framhaldinu seldust bolir með áletruninni „Ég sá John Jensen skora“ eins og heitar lummur enda líkurnar á þeim gjörningi samkvæmt veðbönkum minni en að horfast í augu við sjálft Loch Ness-skrímslið. Muniði hver reif dolluna upp að leik loknum? Jú, Lars gamli Olsen.

Daninn John „Faxe“ Jensen lætur Þjóðverjann Matthias Sammer finna til tevatnsins í úrslitaleiknum 1992. AFP

Þið þekkið þessa sögu. Danirnir áttu ekki að vera með á mótinu og voru allir sem einn í sólbaði á Mallorca þegar Júgóslavía liðaðist í sundur og kallið kom. Þá kom sér vel að vera „ligeglad“ að upplagi. Og lygilegur var sigurinn, sá óvæntasti í sögu EM. Grikkland og allt meðtalið.

Þátttökuþjóðum fjölgað

Danir eru ein af sex þjóðum sem unnið hafa EM en aldrei HM; hinar eru Sovétmenn, Portúgalar, Tékkar, Hollendingar og Grikkir.
Þjóðverjar, Spánverjar, Ítalir og Frakkar hafa allir orðið heimsmeistarar, eins Englendingar sem enn eiga eftir að vinna EM. Eins og við munum hafa Evrópuþjóðir unnið fjögur síðustu HM sem segir sitt um sparkstyrk álfunnar.

Þátttökuþjóðum á EM hefur fjölgað hressilega í tímans rás; á fyrstu fimm mótunum, til og með 1976, voru þær aðeins fjórar. Frá 1980 til 1992 voru þær átta og frá 1996 til 2012 sextán og frá og með síðasta móti, 2016, var þeim fjölgað í 24 og svo verður aftur nú og á næsta móti, í Þýskalandi 2024.

En hvað gerist í sumar? Lesa má um það í Sunnudagsblaði Morgunblaðsins.