Viðskipti | ViðskiptaMogginn | 19.4.2025 | 10:30

Rökræðið

Birgir Már Björnsson, hæstaréttarlögmaður á Lex og aðjúnkt við HR.

Rökfræði á rætur sínar að rekja allt til Forn-Grikkja. Þá nutu þeir sem kunnu að tala og færa gild rök mikils álits og varð rökræðan mikilvægt tæki fyrir þróun lýðræðis. Sókrates lagði upp með að rökræðan skyldi ekki vera keppni heldur samtal sem átti að leiða til skilnings. Frá þeim tíma þróaðist rökræðan yfir í guðlega umræðu á miðöldum, formlega og stærðfræðilega á nýöld og loks rökfræði nútímans sem notuð er m.a. í tölvunarfræði, málvísindum og lögfræði. Forn-Grikkir mótuðu þannig hugmyndina um málefnalega umræðu og lögðu grunn að rökfræðilegri og siðferðilegri umræðuhefð, sem að einhverju leyti lifir enn. Fullyrða má að hæfileikinn til að rökræða málefni án áreksturs við eigin tilfinningar teljist meðal betri kosta í fari hvers manns í dag.

Starf lögmannsins byggist að stórum hluta á rökfræði en hlutverk hans er að fjalla um form hugsana eða athafna og heimfærslu þeirra til viðeigandi réttarheimilda. Ber lögmanninum að færa fullnægjandi rök fyrir niðurstöðu um réttindi og skyldur málsaðila út frá viðkomandi ágreiningsefni hverju sinni.

Lögmaðurinn þarf í störfum sínum að gæta þess að falla ekki í gryfjur svokallaðra rökvillna og tileinka sér trausta og gagnrýna hugsun við störf sín. Þannig þarf lögmaður að gæta þess að rökhugsun hans sé ekki mótsagnakennd, niðurstöður hans byggist og leiði eðlilega af röklegum forsendum, með viðeigandi aðgreiningu á því sem telst til staðreynda annars vegar og álits hins vegar.

Fullyrða má að utan dómsalarins sé rammi til rökræðu óljósari í okkar samfélagi. Ein stærsta ógn við rökræðu í dag eru upplýsingaóreiða og tilfinningar, þar sem erfitt getur verið að greina milli staðreynda og skoðana.

Í almennri umræðu hefur fólk þá oft tilhneigingu til að umgangast aðeins þau sjónarmið sem staðfesta eigin skoðanir þess. Rökræðan breytist þá oftar en ekki í ímyndarbaráttu þar sem það „að vinna umræðuna“ er orðið markmið fremur en leit niðurstöðunnar á grundvelli rökfræðinnar.

Áhersla á svokallaða „rétta orðræðu“ og hættan á að móðga hefur jafnframt leitt til hnignunar rökræðunnar þannig að fólk þorir nú síður að tjá skoðanir sínar um tiltekin málefni sem þó er mikilvægt að rökræða. Þannig fara rökræður oft fram með því sem kalla mætti einvígi þess háværasta og hins hljóðláta. Séu röksemdir ekki í samræmi við skoðanir þess sem rökræðir á sér þá ekki stað rökleg umræða heldur aðeins það að þeir er rökræði hækki róminn eða stingi hausnum í sandinn.

Rökræður af þessu tagi eru því miður áberandi um ýmis stór mál þar sem rökræðan er sérstaklega mikilvæg hér á landi eins og varðandi útlendingamál, sjávarútveg, kynjafræði, álög og opinber gjöld, pólitík, menntamál, heilbrigðismál, rekstur sveitarfélaga, kjaramál, stríðsrekstur, hjálparstarf og svo mætti áfram telja.

Þetta vandamál nútímarökræðunnar má útskýra með því að oft hættir henni til að falla í gryfju þess sem ég kýs að kalla fótboltarökfræði. Þannig get ég fært óendanleg rök fyrir þeirri knattspyrnulegu staðreynd að lið mitt Liverpool sé og verði ávallt meira og betra en lítt þekkt lið frá Manchesterborg.

Ég gæti „rökrætt“ við stuðningsmann þessa lítt þekkta Manchesterliðs um hvort þessara liða væri betra svo árum skipti, en ekkert sem hann myndi röklega halda fram myndi fá mig til að viðurkenna hans rök sem staðreyndir (sem þau auðvitað gætu aldrei verið).

Flestir knattspyrnuunnendur tengja við þessa fótboltarökfræði og hafa gaman af því að praktísera hana. Sá þýðingarmikli greinarmunur er hins vegar að aðilum er þar ljóst allt frá upphafi að markmið fótboltarökfræði er ekki að aðgreina staðreyndir og álit og komast að rökréttri niðurstöðu. Markmið fótboltarökfræði er aðeins að færa rök fyrir áliti og tilfinningum. Staðreyndir (eins og að Liverpool er ótvírætt betra) skipta ekki máli.

Það má því spyrja: Gætir áhrifa fótboltans of víða? Rökræðið.

YNWA!

Pistillinn birtist fyrst í ViðskiptaMogganum sem kom út sl. miðvikudag.