Viðskipti | ViðskiptaMogginn | 20.4.2025 | 10:30

Um vitnaskyldu verjenda

Arnar Vilhjálmur Arnarsson lögmaður hjá AVA Legal slf. Ljósmynd/Aðsend

Það er meginregla í íslensku sakamálaréttarfari að hverjum manni sem orðinn er 15 ára, lýtur íslenskri lögsögu og er ekki ákærði eða fyrirsvarsmaður hans, er skylt að koma fyrir dóm og svara þar spurningum sem beint er til hans um málsatvik.

Gildir sú vitnaskylda um lögmenn jafnt sem aðra borgara. Við vitnaskyldu er þó að finna lögákveðnar takmarkanir, meðal annars þegar viðkemur lögmönnum sem hafa fagleg tengsl við sakborning í sakamáli, þ.e. verjendum. Þannig er verjanda óheimilt að bera vitni í máli skjólstæðings síns án hans leyfis og lögmanni er óheimilt án leyfis ákærða að svara spurningum um einkahagi skjólstæðings sem honum hefur verið trúað fyrir í starfi sínu. Breytir engu þar um þótt dómari telji vitnisburð verjanda geta ráðið úrslitum um niðurstöðu máls og að ríkari hagsmunir séu af því að spurningunum verði svarað en trúnaði haldið. Þá er þagnarskylda lögmanna tíunduð víðar og má þar sem dæmi nefna siðareglur lögmanna þar sem kveðið er á um að upplýsingum sem lögmaður fær í starfi skuli haldið frá óviðkomandi jafnvel þótt lögboðin þagnarskylda banni ekki.

Þagnarskyldan er ein helsta skylda lögmanna og er skilyrði fyrir því að lögmenn geti sinnt störfum sínum af kostgæfni, enda væri án hennar grafið verulega undan trúnaðarsambandi lögmanna og skjólstæðinga þeirra. Án skyldunnar raskast starfsskilyrði lögmanna sem og réttur sakbornings til réttlátrar málsmeðferðar þar sem hömlur eru lagðar á rétt aðila til að fella ekki á sig sök og ráðfæra sig við lögmann um réttarstöðu sína.

Þrátt fyrir framangreint kemur fyrir að ákæruvaldið krefjist skýrslugjafar lögmanns sem sinnir, eða fyrirhugað er að sinni, starfi verjanda í sakamáli. Það heyrir þó til mikillar undantekningar. Slík rannsóknaraðgerð ákæruvaldsins hefur almennt þær afleiðingar í för með sér að lögmaðurinn getur ekki lengur sinnt hlutverki verjanda í málinu. Það getur því verið þungbært fyrir sakborning ef ákæruvaldið krefst skýrslugjafar lögmannsins og gefur til kynna að sá kunni að vera kallaður til sem vitni í væntanlegu sakamáli.

Fyrir sakborning getur skýrslugjöf lögmanns haft miklar afleiðingar fyrir varnir hans. Þá er það til þess fallið að valda sakborningi andlegri vanlíðan að svipta hann trúnaðarsambandi sem hann áleit tryggt og að láta hann óttast að viðkvæmar upplýsingar sem hann lét verjanda sinn fá rati til ákæruvaldsins. Slíkt ætti þó vitaskuld aldrei að gerast eins og lagaákvæði eiga að tryggja.

Sé fallist á kröfu ákæruvalds um að verjandi gefi skýrslu og beri eftir atvikum vitni í máli skjólstæðings síns og verjandinn neyðist því til að segja sig frá störfum sínum, helst þagnarskylda hans um það sem honum var tjáð undir trúnaði eftir að störfum hans lýkur. Sú þagnarskylda tekur þannig áfram til upplýsinga sem sakborningur hefur sjálfur gefið um afstöðu sína til afbrots og til annarra upplýsinga sem lögmaður komst að í starfi sínu sem verjandi og eru ekki á almennings vitorði.

Dómaframkvæmd ber með sér að dómstólar hafi lagt þunga á að sjálfstæði lögmanna sé virt, enda er það lykilþáttur í að tryggja rétt sakborninga til réttlátrar málsmeðferðar, sem tryggður er með Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands og Mannréttindasáttmála Evrópu. Þá ber rannsakendum að gæta meðalhófs við rannsókn sakamála og tryggja að mönnum verði ekki gert meira tjón, óhagræði eða miski en óhjákvæmilegt er eftir aðstæðum hverju sinni.

Fari ákæruvaldshafi fram á skýrslugjöf starfandi verjanda fellur það í hlut dómstóla að veita ákæruvaldinu aðhald sem tryggir að ef vafi er um gagnsemi rannsóknaraðgerðarinnar, ætti það að vera ákæruvaldsins að sýna fram á þörf hennar og að með henni sé leitast eftir svörum um atriði sem falla utan þagnarskyldu verjandans. Sé enginn sjáanlegur ávinningur af skýrslutöku verjandans bæri fremur að hafna kröfunni enda á sakborningur
af því alla hagsmuni að vera ekki sviptur verjanda sínum að óþörfu. Greinin er unnin upp úr ítarlegri umfjöllun höfundar um efnið áður birtri í Lögmannablaðinu.

Pistillinn birtist fyrst í ViðskiptaMogganum sem kom út sl. miðvikudag.