Sagan
Ašdragandinn
Merkiš frį Reykjavķk
Farsęl saga
Hiš nżja NATO
Dean Acheson
Bjarni Benediktsson
Stiklaš į stóru

Ķsland
Ašildin og varnarsįttmįlinn
Hlutleysiš kvatt
Įrįsin į Alžingi
Įtök į Austurvelli
Variš land
Starf NATO hér

Vištöl
Davķš Oddsson
Gušmundur H. Garšarsson
Halldór Įsgrķmsson
Jón Hįkon Magnśsson
Ragnar Arnalds
Vladislav Zubok
Vojtech Mastny

Meš eigin oršum
Bjarni Benediktsson 1949
Ólafur Thors 1949
Bjarni Benediktsson 1968
Emil Jónsson 1968

Samstarfiš
Vķsindasamstarf
Umhverfismįl
Jaršvķsindi
Tölvutękni
Styrkžegar NATO

Hiš „mjśka vald“ knésetti andstęšinginn

Vojtech Mastny segir aš fara eigi meš gįt žegar 50 įra afmęli NATO veršur fagnaš. Žaš sem įšur hafi reynst vel tryggi ekki velgengni ķ framtķšinni og akillesarhęll herforingja sé sį aš žeir séu alltaf aš heyja sķšustu orrustu. Karl Blöndal ręddi viš Mastny um žįtt NATO ķ kalda strķšinu og śtkomu žess.

FIMMTĶU įra afmęli Atlantshafsbandalagsins gefur tilefni til hįtķšahalda, en menn mega ekki gerast vęrukęrir. Žetta er nišurstaša sagnfręšingsins Vojtechs Mastnys, sem skrifaš hefur um kalda strķšiš, stundar rannsóknir hjį Woodrow Wilson-stofnuninni ķ Washington og undirbżr um žessar mundir višamiklar samhliša rannsóknir į Varsjįrbandalaginu og NATO. Hann er žeirrar hyggju aš stękkun NATO hafi veriš misrįšin og heldur fram ķ grein, sem mun birtast ķ tķmaritinu Foreign Affairs sķšar ķ mįnušinum, aš žaš hafi veriš hiš „mjśka vald“ bandalagsins, sem knésetti andstęšinginn, auk žess, sem hinn hefšbundni herafli hafi haft meira aš segja en kjarnorkuvopnin.

Mastny, sem flśši frį Tékkóslóvakķu til Vesturlanda įriš 1962, sendi sķšast frį sér bókina „Kalda strķšiš og öryggisleysi Sovétmanna“ žar sem hann fjallar um valdatķma Jósefs Stalķns og setur fram žį kenningu aš öryggisleysi hafi veriš žįttur ķ ešli hins sovéska kerfis.

Kerfinu var komiš į ķ byltingu minnihlutahóps og öryggisleysi fylgdi valdhöfunum,“ sagši Mastny ķ samtali viš Morgunblašiš ķ Washington. Žetta įtti viš bęši inn į viš og śt į viš. Inn į viš var žaš spurningin um hugmyndafręši barįttunnar, śt į viš fannst Sovétmönnum žeir vera umsetnir og ašžrengdir og žeir sįu til žess aš sś varš raunin.“

Rangt stöšumat
Mastny sagši aš Sovétmenn hefšu aš vissu leyti lesiš stöšuna vitlaust. Vestriš hefši ekki veriš svo andvķgt žeim ķ heimsstyrjöldinni sķšari. Óvild ķ garš Sovétmanna hefši hins vegar oršiš aš veruleika eftir aš kalda strķšiš hófst, einkum vegna žess meš hvaša ašferšum Stalķn taldi sig žurfa aš tryggja öryggi Sovétrķkjanna.

Ef til vill var tękifęri til aš beina sögunni inn į ašra braut,“ sagši Mastny. Ef Stalķn hefši ekki veriš Stalķn.“

Hann kvašst ekki hafa rekist į mikiš um Ķsland ķ skjölum sķnum, en žó vissi hann aš Sovétmenn hefšu fyglst grannt meš gangi mįla žegar vinstri stjórnin komst til valda įriš 1956. „Um žaš leyti voru Sovétmenn aš reyna aš reka fleyg į milli Noršurlandanna og NATO,“ sagši hann. „Noršurlöndin voru veiki bletturinn ķ bandalaginu og Sovétmenn reyndu aš notfęra sér žaš.“

Töldu ekki naušsynlegt aš bregšast viš NATO
Mastny segir ķ grein sinni, sem hann góšfśslega gaf leyfi til aš vitna ķ, žótt hśn vęri óbirt, aš žegar litiš sé į lykilatrišiš viš stofnun NATO sżni žau skjöl, sem komin séu fram, aš Sovétrķkin hafi aldrei rįšgert tilefnislausa įrįs į Vestur-Evrópu. Žį hafi rįšamenn ķ Kreml haft rétt fyrir sér žegar žeir komust aš žeirri nišurstöšu ķ upphafi aš ekki vęri mikiš spunniš ķ NATO sem bandalag. Stalķn hefši ekki einu sinni tališ naušsynlegt aš bregšast viš meš žvķ aš stofna bandalag gegn NATO, hvaš žį aš auka framlög til varnarmįla.

Hann segir aš fyrstu įrin eftir aš NATO var stofnaš hafi Sovétmenn litiš svo į aš bandalagiš vęri verkfęri Bandarķkjamanna til aš tryggja yfirrįš yfir Vestur-Evrópu og koma ķ veg fyrir hrun kapitalismans, fremur en įrįsartęki til aš knésetja kommśnistakerfiš ķ Austur-Evrópu. Žeir hafi einnig veriš vissir um aš NATO yrši ekki langvinnt.

Blessun aš njósnarar voru ķ innsta hring
Mastny er žeirrar hyggju aš žaš hafi veriš blessun aš sovéskir njósnarar voru ķ innsta hring ķ NATO, žótt žaš kunni aš hljóma kaldhęšnislega. Stalķn hafi vitaš allt, sem hann žurfti aš vita, um fyrirętlanir NATO og getu. Žótt Stalķn hafi ętķš veriš tortrygginn og žar af leišandi ekki reitt sig į aš vestriš vęri ekki aš leggja į rįšin um aš blįsa til ašgerša gat hann veriš viss um aš sś įrįs var ekki yfirvofandi: „Žaš skipti höfušmįli aš žęr upplżsingar, sem bįrust honum śr helgustu véum NATO, yršu honum hvatning til aš hefja ekki fyrirbyggjandi strķš, žótt žaš virtist gerlegt, og fresta fremur slķku strķši um ókominn tķma.“

Mastny bendir einnig į aš hefšu Sovétmenn gert įrįs hefši hśn oršiš mun minni ķ snišum, en gert var rįš fyrir ķ įrlegu „Mati į styrk Sovétmanna og getu“, sem NATO gerši į įrunum 1950 til 1955. Samkvęmt mati bandalagsins voru Sovétmenn tilbśnir til aš gera įrįs samtķmis į Noršur-, Vestur- og Sušur-Evrópu, Bretland, Noršur-Afrķku, Miš-Austurlönd, Austurlönd fjęr og meira aš segja Noršur-Amerķku og myndu engu aš sķšur eiga herafla til aš verja föšurlandiš. „Var vķsvitandi bśin til ķmynduš ógn til aš halda bandalaginu saman eins og sumir gagnrżnendur NATO hafa haldiš fram?“ spyr hann.

Meš NATO var slegiš į freistingar
Mastny vill hins vegar ekki ganga svo langt aš segja aš stofnun NATO hafi veriš óžörf og bendir į aš meš žvķ aš stofna NATO megi segja aš slegiš hafi veriš į allar freistingar, žótt Sovétmenn hafi ekki veriš bśnir aš skipuleggja įrįs. Hann bendir į aš Stalķn hafi ekki stašist žį freistingu aš gefa Kim Il Sung, leištoga kommśnista ķ Noršur-Kóreu, gręnt ljós til aš rįšast inn ķ Sušur-Kóreu, enda hafi ekki veriš neitt varnarbandalag ķ Asķu. Ķ žokkabót stęši kommśnistastjórnin ķ Noršur-Kóreu enn, rétt eins og kalda strķšinu hefši aldrei lokiš.

Afstaša Stalķns til NATO breyttist žegar Kóreustrķšiš leiddi til uppbyggingar NATO og lķklegt varš aš Vestur-Žjóšverjar gengju ķ bandalagiš, segir Mastny. Stalķn fylltist skelfingu og fannst žaš aš Bandarķkjamenn vildu aš Žjóšverjar yršu žįtttakendur ķ hernašarskipulagi vestursins allt annaš en róandi. Hann segir aš Krśstsjov hafi tekiš ašild Žjóšverja af meiri rósemi, en hins vegar hafi hugmyndir um aš žeir fengju ašgang aš kjarnorkuvopnum valdiš honum įhyggjum, hvaš sem yfirlżsingum Bandarķkjamanna leiš, og veriš meginįstęšan til aš hann reyndi aš bola bandamönnum burt frį Berlķn įriš 1958. Krśstsjov fékk ekki allt sem hann vildi žegar hann kom Berlķnardeilunni af staš, en sś stašfesting į skiptingu Žżskalands, sem fylgdi Berlķnarmśrnum, leiddi til aukins stöšugleika og į endanum til žess aš pólitķsk žķša var sett ofar en hernašaruppbygging.

Höfšu ekki įhyggjur af NATO 1956 og 1968
Mastny segir aš gögn um skošanaskipti ķ ęšsta valdahring Kremlar sżni aš žegar innrįsin ķ Ungverjaland var gerš 1956 hafi litlar įhyggjur veriš af NATO og bandalagiš vart veriš nefnt. Engu aš sķšur hafi Dwight Eisenhower, forseti Bandarķkjanna, séš įstęšu til aš segja Sovétmönnum aš NATO myndi ekkert ašhafast nema sovéski herinn gęfi tilefni til gagnašgerša. Hann segir aš bandalagiš hafi heldur ekki haft įhrif į įkvöršunina um aš gera innrįs ķ Tékkóslóvakķu 1968, enda hafi helstu embęttismenn NATO veriš sendir ķ frķ til žess aš Sovétmenn gętu ekki notaš bandalagiš sem yfirskin fyrir innrįs. Žegar Sovétmenn įkvįšu aš fullvissa vesturlönd um aš žeir vęru ekki aš lįta til skarar skrķša gegn NATO voru bošin send til Lyndons Johnsons Bandarķkjaforseta, en ekki framkvęmdastjóra NATO, sem sżni hver hin raunverulega valdaskipan hafi veriš.

Óttušust pólitķskar afleišingar innrįsar ķ Pólland
Mastny segir aš bandalagiš hafi skipt meira mįli ķ innrįsinni, sem ekki įtti sér staš žegar Samstaša lét aš sér kveša ķ Póllandi 1980 til 1981. Įstęšan hafi hins vegar ekki veriš sś aš rįšamenn ķ Moskvu óttušust hernašarmįtt NATO, žeir hafi tališ aš pólitķskur kostnašur af aš beita valdi vęri of mikill. Žeir hafi ekki viljaš fórna žķšunni og óttast afleišingar efnahagslegra og pólitķskra refsiašgerša af hįlfu vestursins.

Mastny sagši ķ samtalinu viš Morgunblašiš aš Rśssland vęri veikt um žessar mundir sama hvaša męlistika vęri notuš. Žvķ skipti ķ raun ekki mįli hver afstaša Rśssa vęri til stękkunar NATO fyrir utan žaš aš kjarnorkuvopn žeirra gętu falliš ķ rangar hendur.

„Žaš er žvķ aukaatriši aš halda žvķ fram aš ekki eigi aš stękka NATO vegna Rśssa,“ sagši hann. „Hins vegar er spurning hvort stękkun NATO varši tilveru bandalagsins. Eftir žvķ sem bandalagiš veršur stęrra veršur erfišara aš knżja fram einingu. Ašalatrišiš er žaš aš veriš er aš beina athyglinni aš röngu svęši. Žaš hefur aldrei veriš jafn frišvęnlegt fyrir žessi rķki. Hęttan er ķ sušri og žaš į aš einblķna į žau svęši, sem skipta mįli. Ašild aš Evrópusambandinu skiptir žessi rķki meiru en ašild aš NATO auk žess sem žau žau žurfa į peningum aš halda til annarra hluta en aš kaupa vopn.“

Slęmt aš frišarsamstarfi NATO var żtt til hlišar
Mastny er žeirrar hyggju aš frišarsamstarf NATO hafi veriš tilefni til bjartsżni og gefiš von um aš žaš framtak myndi breiša śt um Austur-Evrópu og jafnvel til fyrrverandi Sovétlżšvelda ķ Asķu helsta kost NATO og kenna hvernig eigi aš tryggja öryggi meš lżšręšislegum hętti.

„Fremur en aš fylgja žessu framśrskarandi verkefni eftir leyfši bandalagiš hugmyndinni um aš fjölga ašildarrķkjum aš afvegaleiša sig meš žeim afleišingum aš frišarsamstarfinu var vikiš til hlišar,“ segir hann. „Stękkun hefši veriš fagnaš ef žar hefši veriš įtt viš śtvķkkun til aš taka į nżjum ógnunum viš öryggi utan hins upprunalega svęšis, sem heyrši undir NATO. Žess ķ staš hefur veriš veriš fariš śt ķ stękkun meš žvķ aš hleypa inn nżjum félögum frį sama svęši, svęšinu žar sem kalda strķšiš hófst og žvķ lauk og žęr ógnir, sem NATO var stofnaš til aš bregšast viš, eru ašeins įberandi vegna žess aš žęr eru ekki lengur til stašar.“

Mastny sagši aš žaš vęri vissulega įstęša til aš fagna į 50 įra afmęli NATO, en menn męttu ekki sofna į veršinum.

Mįttur hins mjśka valds
„Žaš mį ekki gleyma žvķ aš žaš reyndi aldrei į žaš hvort NATO réši viš žaš verkefni, sem bandalagiš var stofnaš til aš vinna,“ sagši Mastny. „Žaš reyndi aldrei į bandalagiš ķ įtökum ķ kalda strķšinu og žvķ munum viš aldrei vita hvernig žaš hefši reynst. Spurningin, sem ég set fram ķ grein minni, „Sigraši NATO kalda strķšiš?“, vķsar til nokkurra žįtta. Žaš reyndi aldrei į bandalagiš. En NATO nįši einnig įrangri vegna hins mjśka valds. Žar į ég viš fordęmi NATO, sem Varsjįrbandalagiš reyndi aš fara eftir. Litlu rķkin ķ Varsjįrbandalaginu vķsušu til dęmis til NATO til žess aš krefjast žess aš vera mešhöndluš sem samstarfsašilar. Žaš mį ekki horfa fram hjį žvķ aš ķ NATO žurfti aš sętta sjónarmiš allt frį Ķslandi til Tyrklands. Hvaš hernašarmįttinn varšar tel ég aš kjarnorkužįtturinn hafi ekki haft mikiš aš segja, sérstaklega ekki langdręgu eldflaugarnar. Hefšbundni žįtturinn bar hins vegar įrangur. Žaš er vitaš aš framfarir ķ žróun hįtęknivopna höfšu įhrif og žau voru komin fram įšur en fariš var aš tala um geimvarnaįętlunina ķ forsetatķš Ronalds Reagans. Žį mį ekki gleyma įherslu Vesturlanda į mannréttindi, sem hafši sķn įhrif į austriš.“