Fréttaskýring: Lýðræðisskólinn sem þjóðin nam aldrei við

Stjórnlagaþing er Íslendingum framandi fyrirbæri, enda þótt íslenska stjórnarskráin eigi rætur að rekja til slíkrar samkomu. Það var í Danmörku 1848-49. Til umræðu kom að halda slíkt þing eftir lýðveldisstofnun en aldrei varð af því. Um svipað leyti, á árunum eftir stríð, tóku um tíu ríki sig til og héldu stjórnlagaþing.

Að sögn Ágústs Þórs Árnasonar, aðjunkts við hug- og félagsvísindadeild Háskólans á Akureyri, eru til heimildir um 150 stjórnlagaþing, víðs vegar um heiminn, frá árinu 1789. Spurður um fordæmi fyrir þingi sem þessu, sem haldið hefur verið með skömmum fyrirvara, nefnir Ágúst þjóðfundinn í Noregi árið 1814. 112 manns komu þá saman í bænum Eidsvoll og sömdu stjórnarskrá á nokkrum vikum með litlum fyrirvara. Um þetta leyti hafði Noregur verið afhentur Svíum eftir Napóleonsstríðin, en Norðmenn töldu sig bara í konungssambandi við Danmörku. Sú stjórnarskrá hefur staðist tímans tönn.

Fulltrúar valdir með hlutkesti

Mótaðar hugmyndir um stjórnlagaþingið hafa komið frá Framsókn, sem lagt hefur fram frumvarp um málið. Í frumvarpinu er gert ráð fyrir 63 sætum, sem kosið yrði til í almennum kosningum. „Hugmyndin um að kosið sé til stjórnlagaþings er að hluta til ágæt. En ég tel reyndar að hluta af mannskapnum ætti jafnvel að velja með hlutkesti,“ segir Ágúst. Með því móti megi tryggja að a.m.k. hluti fulltrúa sé alfarið laus við áhrif frá ákveðnum bakhjörlum eða hópum.

Hann segir ekki nauðsynlegt að reyna að tryggja ákveðið hlutfall sérfræðinga í hóp fulltrúa á þinginu, heldur ætti flest vel upplýst fólk að geta sett sig inn í málefni þess. Mynda þurfi sérfræðinefndir, halda ráðstefnur og kosta verulega til upplýsingagjafar í kringum það. „Þá mætti ráðgjafarþing eða umræðuþing, sem væri allt að þrisvar sinnum fjölmennara en stjórnlagaþingið sjálft, hittast einu sinni í mánuði á starfstíma þess,“ segir Ágúst. Miklu þurfi að kosta til að tengja umræðuna við almenning allan, með fundahöldum um allt land og virkri umræðu á netinu. „Til eru fyrirmyndir af þessu frá síðustu árum. Til dæmis frá Suður-Afríku, Sviss og Hollandi, þar sem endurskoðun stjórnarskrár hefur verið rædd úti í þjóðfélaginu.“ Þau ferli hafi þó tekið lengri tíma en þá sex mánuði sem hér eru áætlaðir í þingið.

Flokkarnir haldi sig til hlés

Ágúst segir hugmyndir framsóknarmanna um stjórnlagaþing og hvað þar sé hægt að ræða, um margt ágætar. Framsókn hefur nefnt þrískiptingu ríkisvalds, skipun dómara og margt fleira. Hins vegar fer betur á því, að mati Ágústs, að flokkarnir haldi sig til hlés í umræðum um hvað stjórnlagaþingið eigi að taka sér fyrir hendur. „Ég held að ekki sé rétti tíminn núna til að leggja línurnar um það. Stjórnlagaþingið ætti að velta því upp fyrir sjálft sig,“ segir Ágúst.

Hann geldur samt varhug við róttækum hugmyndum um umbyltingu stjórnarfarsins. „Menn þurfa líka að spyrja sig hvort ekki sé skynsamlegt að leysa vandamálin innan þeirrar lýðræðishefðar sem er ríkjandi. Þetta mál á ekki að snúast um endurritun stjórnarskrárinnar bara til þess eins að endurrita hana.“

Hvað kostar stjórnlagaþing?

Í frumvarpi þingmanna Framsóknarflokks, um stjórnlagaþing, kemur fram að þingmenn skuli njóta sömu kjara og alþingismenn. Í ár er þingfararkaupið 520.000 krónur. Samkvæmt frumvarpinu eiga 63 að taka sæti á stjórnlagaþingi, líkt og á Alþingi. Launakostnaður á mánuði yrði því um 32,8 milljónir króna. Starfstími þingsins yrði samkvæmt frumvarpinu líklega ekki meiri en sex mánuðir, en gæti þó farið í allt að tólf ef allir frestir yrðu nýttir. Þetta þýðir launakostnað á bilinu 196-393 milljónir króna.

Þar að auki hefði forsætisnefnd stjórnlagaþingsins heimild til að stofna til útgjalda ríkissjóðs vegna aðstöðu, starfsfólks og ráðgjafar, sem yrði væntanlega ærinn. Mjög erfitt er að hugsa sér stjórnlagaþing með minni tilkostnaði en 250 milljónum króna.

Þar að auki verða einar til þrennar aukakosningar í ferlinu. Almenn kosning á landsvísu kostar 160-170 milljónir króna. Svo líklegt er að heildartalan endi ekki fjarri 500-600 milljónum króna, en gæti þó orðið miklu hærri.