Fréttaskýring: Samkeppni við risana ómöguleg

Oft er svo mikill munur á verði frá birgjum til lágverðsverslana og minni verslana að hinar síðarnefndu þurfa að selja vöruna með lítilli sem engri álagningu eða tapi til að geta keppt í verði við stærri keðjur.

Þetta sagði Páll Gunnar Pálsson, forstjóri Samkeppniseftirlitsins, þegar hann kynnti í gær niðurstöður rannsóknar um verðþróun og samkeppni á dagvörumarkaði. Niðurstöðurnar benda til þess að talsverðar hindranir mæti þeim sem hefja viðskipti á dagvörumarkaði.

Þær hindranir má ekki síst rekja til mismunandi kjara sem verslanir njóta hjá birgjum. Búast má við því, að sögn Páls Gunnars, að SE hefji sérstök stjórnsýslumál til að meta hvort viðskiptakjör og viðskiptasamningar tiltekinna birgja við verslanir séu lögleg.

Þrjár samstæður með 90%

„Það er auðvitað vandasamt að greina málefnalegan verðmun frá óeðlilegum [...] Hér og nú má hins vegar leiða að því sterkum líkum að kjör birgja til smásala styðjist ekki alltaf við viðskiptalegar forsendur.“

Þrjár verslanasamstæður eru langfyrirferðarmestar á markaði með dagvöru, en til hennar teljast daglegar neysluvörur eins og matur, drykkur og hreinlætisvörur. Þetta eru Hagar, Kaupás og Samkaup, sem samtals hafa um 90% markaðshlutdeild. Ef staðan er skoðuð nánar sést hins vegar að Hagar, sem reka verslunarkeðjurnar Bónus og Hagkaup, gnæfa yfir hinar með rúmlega helmings markaðshlutdeild. Á höfuðborgarsvæðinu er yfirburðastaða Haga raunar enn meiri, eða 59-60% hlutdeild, þar af Bónus 40-41%.

Ágreiningur um hlutdeild Haga

Þess má geta að Finnur Árnason, forstjóri Haga, túlkaði niðurstöður rannsóknarinnar með nokkuð öðrum hætti en Samkeppniseftirlitið. Fyrir það fyrsta hélt hann því fram að Hagar hefðu ekki 53-54% markaðshlutdeild, heldur 43,3%.

Þá tók hann ekki undir það mat SE að aðgangshindranir væru til staðar heldur sagði þvert á móti að það væri auðvelt fyrir nýja aðila að koma inn á dagvörumarkaðinn. „Það eru margir valkostir í boði, samkeppnin er hörð og viðskiptavinir greiða atkvæði daglega um hvar þeir versla.“

Samkeppniseftirlitið kemst hins vegar að þeirri niðurstöðu að það sé því sem næst ómögulegt fyrir minni verslanir að veita lágverðsverslunum, þar sem risinn Bónus er í fararbroddi, nokkra samkeppni.

Þegar innkaupsverð og álagning á u.þ.b. 270 algengum dagvörum voru borin saman kom í ljós að álagning lágverðsverslana var að jafnaði um 18% ofan á innkaupsverð. Minni verslanir greiddu að meðaltali 16% hærra innkaupsverð en lágverðsverslanir fyrir sömu vörur. Þessar minni verslanir hefðu því neyðst til þess að selja vörurnar með einungis 1-2% álagningu, ef þær ætluðu sér að bjóða þær á sama verði og lágverðskeðjurnar.

Páll Gunnar áréttaði að verðmunur frá birgjum ætti sér oft haldbærar skýringar í samkeppnisumhverfi. Hins vegar væru ýmsar vísbendingar um að sú væri ekki alltaf raunin. Til dæmis gætu stóru verslunarkeðjurnar nýtt sér kaupendastyrk til að knýja fram óréttlátan verðmun.

Stjórnvöld grípi til aðgerða

Ómar Valdimarsson, framkvæmdastjóri Samkaupa, tók undir þetta og sagði þau rök ofnotuð að betri kjör frá birgjum væru réttlætt með magnhagræði. „Eru það boðleg rök að dreifingarkostnaður framleiðanda, sem dreifir sjálfur vörunni, sé tugum prósenta hærri til Fjarðarkaupa í Hafnarfirði en til Bónuss í Hafnarfirði?“ Eini kostur smærri verslana í stöðunni væri oft að þiggja bara það sem að þeim væri rétt.

Páll Gunnar sagði óhjákvæmilegt að birgjar tækju verðstefnu sína til athugunar með hliðsjón af þessum niðurstöðum og hvatti aðila á dagvörumarkaði til að skoða vel starfshætti sína. „En það er einnig brýnt að stjórnvöld grípi til aðgerða [...] Reynslan sýnir því miður að stjórnvöld hafa undantekningalítið horft framhjá tilmælum samkeppnisyfirvalda um að bæta samkeppnisaðstæður á dagvörumarkaði.“

Ofríki og yfirráð Haga

Ómar Valdimarsson, framkvæmdastjóri Samkaupa, sagði dagvörumarkaðinn einkennast af ofríki og yfirráðum Haga, sem hefðu yfirburðastöðu og beittu henni. „Ef um væri að ræða þrjá aðila með álíka stóra hlutdeild á markaði væri það forsenda til samkeppni.“

Þær forsendur væru hins vegar ekki fyrir hendi, því þar sem einn aðili réði um helmingi markaðarins gæti hann ráðið tilveru hinna.

Nefndi hann sem dæmi að forsenda þess að nýjar vörur næðu fótfestu á markaði væri að koma þeim í sölu hjá stóru keðjunum. „Þannig getur stóri aðilinn verið eftirsóknarmyndandi, þetta vita birgjar og nýta sér gjarnan gagnvart smærri aðilum.“ Þá komi fyrir að smærri verslunum sé gert ómögulegt að bjóða sterk vörumerki, dæmi séu um að vörur sem eftirspurn sé eftir séu þannig nánast í einkasölu hjá einum aðila.