Það að heildstæð eineltisáætlun sé til staðar er grundvallaratriði þegar það kemur að því að bregðast rétt við einelti í grunnskólum landsins. Þetta segir Þorlákur H. Helgason, framkvæmdastjóri Olweusarverkefnisins í samtali við mbl.is. Að sögn Þorláks liggur ábyrgðin fyrst og fremst hjá skólanum og starfsfólki þess.
Olweusaráætlun var fyrst innleidd á Íslandi árið 2002. Í dag eru um 50 grunnskólar virkir í verkefninu, þar af 13 í Reykjavík. Unnið er skipulega að skilvirkum aðgerðum gegn einelti og að skapa skólabrag og bekkjaranda þar sem einelti þrífst ekki.
mbl.is hefur nú rætt við mæður tveggja tólf ára drengja sem hafa verið lagðir í gróft einelti af sama hópi drengja í mörg ár. Þorlákur segir það mjög alvarlegt þegar að einelti stendur yfir í langan tíma.
„Ef það er grunur um einelti er mikilvægt að rætt verði formlega við báða, aðila, meintan geranda og þolanda. Sé niðurstaðan sú að um einelti sé að ræða er séð til þess að viðkomandi sem er að lenda í eineltinu verði „friðaður“ í þeirri merkingu að reynt sé að sjá til þess að hann lendi ekki í útistöðu við gerenda, m.a. að þeir séu ekki settir saman í hópavinnu og þess háttar. Gerandanum er gerð grein fyrir því að þessu einelti þurfi að ljúka,“ segir Þorlákur í samtali við mbl.is. Hann segir að það sé ekki rétta leiðin að skamma gerandann og undir öllum kringumstæðum á að hafa samband við foreldra, bæði gerandans og þolandans eins fljótt og auðið er.
Þorlákur segir reglubundið eftirlit lykilatriði. „Við mælum með því að það sé regla á hlutunum, bæði gagnvart þolanda og geranda. Það þarf að gera geranda grein fyrir því að það verði fylgst með honum,“ segir hann og bætir við að stundum geti starfsfólk skóla orðið meðvirkir í eineltinu. „Hættan er sú að starfsfólkið reyni bara að fylgja því besta sem er og að allir verði góðir í skóginum. Það þarf að sýna myndugleika og að hinir fullorðnu taki ábyrgðina.“
Aðspurður um mál þegar að einelti stendur yfir í mörg ár segir Þorlákur þau alltaf mjög alvarleg. „Eftir því sem tíminn líður þá líður krökkunum verr. Þegar þetta gengur svona lengi þarf skólinn hjálp til að komast úr þessum farvegi. Það getur vel verið að starfsfólk skólans sé orðið það meðvirkt með geranda, finnist hann kannski efnilegur og klár nemandi og hunsa eineltið. Gerandinn þarf líka stuðning og hann fær röng skilaboð ef foreldrar og kennarar eru meðvirkir gagnvart honum. Það er engum gerður greiði ef þetta er hunsað, það þarf að sýna gerandanum og þolandanum sama skilning og hlýju. Þú sem fullorðinn berð ótakmarkaða ábyrgð á velferð barnanna.“
Foreldrar þurfa einnig að sýna ábyrgð að mati Þorláks. „Foreldri geranda vill oft ekki trúa því að barnið geti lagt í einelti. Það er oft erfitt þegar að foreldrar líta á viðbrögð við einelti sem barn þeirra stundar sem refsingu.“
„Annað lykilatriði er að skólinn sé með heildstæða eineltisáætlun frá toppi til táar og að allir starfsmenn skólans séu meðvitaðir um sitt hlutverk. Rannsóknir sýna að þetta gangi best þar sem áætlunin er heildstæð, ekki bara í einum og einum bekk. Ef áætlunin er ekki heildstæð er hætta á að einelti verði vanmetið og samstillt vinna starfsmanna bresti,“ segir Þorlákur. Þorlákur segir að ef skólar taki ekki upp heildstæða eineltisáætlun er hætt á að menn fari í „viðgerðarfræðina.” Þá er reynt að laga hvert og eitt mál og bara beðið eftir að næsta komi upp og þá eru þetta aðeins skammtímalausnir.“
Í reglugerð frá árinu 2011 um ábyrgð og skyldur aðila skólasamfélagsins í grunnskólum kemur fram að allir skólar skuli hafa heildstæða stefnu til að fyrirbyggja og bregðast við líkamlegu, andlegu og félagslegu ofbeldi og félagslegri einangrun.
„Skólar skulu setja sér aðgerðaáætlun gegn einelti með virkri viðbragðsáætlun til að takast á við eineltismál í skólanum,“ segir í reglugerðinni en áætlunin skal ná til allrar starfsemi og starfsfólks skóla.
„Við þurfum að byrja fyrr í skólakerfinu. Við höfum innleitt Olweusaráætlunina í leikskóla með góðum árangri. Nú er vitað að brottfall nemenda í framhaldsskólanum má rekja til eineltis. Rannsókn í Svíþjóð á misgengi brottfallsnema leiddi í ljós að nemendur töldu einelti helstu ástæðu þess að þeir áttu erfitt með að fóta sig. Við þurfum að setja undir þennan leka með faglegri vinnu gegn hvers kyns ofbeldi, þar með töldu eineltinu,“ segir Þorlákur.