„Ég man eftir einum afa sem ég veitti meðferð einu sinni sem elskaði barnabörnin sín en fékk svona hræðilegar hugsanir upp í hugann um að leita á barnabörnin sín kynferðislega. Maður getur rétt ímyndað sér hversu mikla skelfingu og hrylling það vakti hjá honum enda fannst honum að hann bæri ábyrgð á þessum hugsunum, þetta hlyti að segja eitthvað um hann. Venjulegt fólk hugsi ekki svona, taldi hann. Þannig að hann brást við á mjög skiljanlegan hátt, með því að takmarka aðgengi sitt að barnabörnunum. Það væri alltaf einhver með af því að hann treysti ekki sjálfum sér.“
Þetta er dæmi þar sem áleitnar hugsanir höfðu mikil og alvarleg áhrif á líf manns sem var í meðferð hjá Andra Steinþóri Björnssyni, prófessor við Háskóla Íslands, sem stýrir nú rannsókn á efninu. Mörgum spurningum um áráttu- og þráhyggjuröskun er ósvarað og rannsókninni er ætlað að bæta við þá þekkingu sem fyrir er.
„Það sem við erum að rannsaka eru svokallaðar áleitnar hugsanir í áráttu- og þráhyggjuröskun. Sérstaklega hvernig fólk bregst við þessum áleitnu hugsunum og hvernig þessi geðröskun, sem er kölluð áráttu- og þráhyggjuröskun, þróast,“ segir Andri.
Viðbrögð afans voru eðlileg og dæmigerð fyrir fólk sem lendir í þessari stöðu segir Andri og óttinn fær fólk til þess að grípa til mjög afdrifaríkra úrræða. „Í þessu tilviki þá rústaði þetta gjörsamlega lífi þessa manns, hvernig hann hugsaði um sig og hvernig þetta fór að hafa áhrif á hans líf.“
Hugsanir sem þröngva sér inn í hugann
Áleitnar hugsanir eru eins og nafnið gefur til kynna hugsanir sem leita á hugann og þröngva sér inn í vitund fólks. Slíkar hugsanir eru oft neikvæðar og ganga þvert gegn gildum fólks og tengjast til dæmis kynlífi eða ofbeldi þar sem fólk sér sig fyrir sér gera hluti sem það vill alls ekki gera.
„Fólk fyllist oft skelfingu við það að fá þessar hugsanir upp í hugann, en það sem er mikilvægast er hvað gerist næst. Því við vitum að nánast allir upplifa áleitnar hugsanir.“ Fari fólk að leggja einhverja merkingu í hugsanirnar, að þær segi eitthvað um viðkomandi og hann beri ábyrgð á þeim sé líklegt að þá fari fólk að reyna að stjórna þeim á einhvern hátt, að sögn Andra og þá fari að myndast vítahringur áráttu og þráhyggju.
„Fólk fer að gera eitthvað í huganum, til dæmis telja einhverjar talnarunur eða bæla hugsunina niður.“ Algengt sé að fólk fari að þvo sér endurtekið sé það með áleitnar hugsanir tengdum sýklum og þá séu margir sem þurfi að athuga endurtekið hvort þeir hafi örugglega slökkt á eldavélinni. Fólk bregðist við með því að reyna að koma í veg fyrir þetta hræðilega sem gæti gerst.
Séu það viðbrögðin segir Andri líklegt að fólk þrói með sér áráttu- og þráhyggjuröskun. Fólk bregst við ótta um innbrot í húsið með því að kanna endurtekið hvort útidyrahurðin sé læst. „Það sem gerist í því ferli er að fólk verður minna visst því oftar sem það athugar hlutina og [endurtekningin] verður því hluti af því sem viðheldur þessum vanda hjá fólki.“
Mörgum spurningum ósvarað
Röskunin á sér ýmsar birtingarmyndir og margar geta virst saklausar. Hún hefur verið viðfangsefni bíómynda á borð við As Good as It Gets og persónur í Woody Allen-myndum hafa gjarnan verið að glíma við áleitnar hugsanir. Það er því nokkuð algengt að fólki tali um OCD (e. Obsessive compulsive disorder) á léttum nótum og hægt er að taka próf á netinu sem eiga að segja til um hvort maður sé haldinn þráhyggjuröskun af einhverju tagi.
Í prófi sem hægt er að taka á persóna.is fékk þessi pollrólegi blaðamaður niðurstöðuna: „Þú sýnir nokkur einkenni um áráttu og þráhyggju, en þó vel innan eðlilegra marka,“ og líklega er hún sú algengasta, en hversu margir eru með áráttu- og þráhyggjuröskun?
„Þetta er tiltölulega algeng geðröskun, rannsóknir sýna að lífstíðaralgengi sé í kringum 2-3% þar sem fólk uppfylli öll skilmerki fyrir þessa geðröskun.“ Til að fólk sé greint með röskunina þarf það að eyða klukkustund eða meira á hverjum degi í slíkar hugsanir og viðbrögð við þeim og að þetta mynstur hafi einhvers konar áhrif á líf fólks. Hins vegar segir Andri að 13-30% fólks sé að kljást við ágengar hugsanir og bregst við þeim á einhvern hátt en áhrif þeirra á líf fólks eru ekki þannig að það yrði greint með röskunina.
Hvaðan koma þessar hugsanir?
„Það er góð spurning og ég held að við vitum ekki alveg nógu mikið um þetta. Sumar kenningar ganga út á að það sé einmitt það sem maður óttast mest sem maður fer að hugsa um. Hvaðan það kemur er mjög persónubundið og menningartengt. Ein tegund hugsana í áráttu- og þráhyggjuröskun er ótti við sjúkdóma og smit. Það breytist eftir því hvaða sjúkdóma við óttumst sem samfélag. HIV-smit og eyðni var eitt helsta dæmið sem fólk með áráttu- og þráhyggjuröskun óttaðist en svo breyttist það og nú eru það aðrir sýklar og aðrar veirur sem fólk hefur mestar áhyggjur af.“
Er stundum talað um áráttu- og þráhyggjuröskun á of léttvægan hátt?
„Ég held að það geti verið þannig, þegar þessi stimpill að vera með OCD er orðinn léttvægur. Það er þannig að fólk sem greinist með þessa röskun er sannarlega oft skelfingu lostið út af þessum hugsunum. Líf þess er oft og tíðum farið að snúast um að halda þessum hugsunum í skefjum. Þannig að þetta getur orðið til þess að fólk áttar sig ekki á því hversu alvarlegur vandi þetta getur verið.
Andri segir hægt að vinna gegn skaðsemi hugsananna með því að fræðast um eðli þeirra og eðli hugans. Þessa virkni hugans segir hann t.a.m. oft vera tengda við sköpunargáfu og vitneskjan um að það sem maður óttast mest sé eitthvað sem sé ekki líklegt til að gerast, getur hjálpað mjög mörgum sem eiga við vægan vanda að stríða og gert formlega meðferð óþarfa. Festist fólk í vítahring áráttu og þráhyggju segir Andri marga sálfræðinga sérhæfa sig í meðferð á þessari röskun og nefnir Kvíðameðferðarstöðina þar sem hugrænni atferlismeðferð er beitt. Þá sé hægt að ná árangri með lyfjagjöf.
Rannsakendur leita að þátttakendum sem eru eldri en 18 ára og hafa greinst með áráttu- og þráhyggjuröskun eða telja sig líklega til að vera með þá kvíðaröskun.
Þeir sem hafa áhuga á þátttöku geta fengið frekari upplýsingar með því að senda tölvupóst á netfangið hugsanirogathygli@hi.is. Greitt er fyrir þátttöku og fyllsta trúnaðar er heitið. Rannsóknin hefur verið samþykkt af Vísindasiðanefnd.