Veröld/Fólk | AFP | 22.12.2015 | 8:52

Heims um ból í tæp 200 ár

Þegar sálmurinn Stille Nacht var saminn fyrir tæpum tvö hundruð árum af austurríska prestinum Joseph Mohr, en lagið er eftir organleikarann Franz Gruber, áttu kannski ekki margir von á því að sálmurinn yrði sunginn á fjölmörgum tungumálum og hvað þá af sænskum geitum.

Það var í messu á jólanótt í Hallein, smáþorpi í austurrísku ölpunum árið 1818 sem sálmurinn var fyrst fluttur en tveimur árum áður hafði Mohr samið textann við lagið. Í dag er sálmurinn sunginn á yfir 300 tungumálum og mállýskum. Á íslensku er textinn við lagið eftir Sveinbjörn Egilsson (Heims um ból). Það er hins vegar til íslensk þýðing eftir Matthías Jochumsson og heitir hún Hljóða nótt, heilaga nótt.

Árið 1943 var gefin út lítil bók um "Heims um ból", sögu lags og ljóðs. Höfundur var Hertha Pauli, en þýðandi Freysteinn Gunnarsson, skólastjóri Kennaraskóla Íslands. Fjallað var um bókina í sunnudagsblaði Morgunblaðsins árið 2000.

Í formála að þessari bók segir Freysteinn Gunnarsson, að liðin séu 125 ár frá því að sálmurinn og lagið „Heims um ból“ hafi orðið til. Hins vegar var íslenski sálmurinn eftir Sveinbjörn Egilsson, rektor, ortur árið 1849. Hann er ekki þýðing á þýska sálminum, en í ljóðmælum Sveinbjarnar Egilssonar er sálmurinn kallaður „Jólasöngurinn„"Lagið og hugsunin er tekin eftir þýska kvæðinu: Stille Nacht.“

Þessi hugljúfa frásögn um sálminn og lagið við hann er tæpar 90 blaðsíður. Hér er því stiklað á stóru og endursögð helstu atriði.

„Hverfum rúmlega 180 ár (197 ár) til baka - til ársins 1818 - til ævagamals sveitaþorps í dalverpi í austurrísku Ölpunum. Eftir miðju þorpinu rennur straumþung á. Skammt frá henni stendur hvít kirkja, hrörleg og ellileg. Turn hennar er hár með rauðum toppi. Allt í kring eru lágreist bændabýli, dreifð eins og litlir kjúklingar í kring um stóra hvíta hænu með rauðum kambi. Og sum býlin standa hærra - uppi í fjallshlíðunum. Þarna bjuggu bændur og fáeinir handiðnamenn. Í öllu þorpinu voru aðeins 2 menntamenn, presturinn sr. Jósep Mohr og kennarinn Franz Xaver Gruber, sem einnig var orgelleikari í kirkjunni. Ungir menn og aðfluttir og góðir vinir, er hittust hvern sunnudag og sungu saman. Gruber söng bassa, sr. Mohr tenór og hann lék undir á gítar. Orgel áttu þeir ekki fremur en annan veraldlegan auð. Og börnin í þorpinu stóðu fyrir utan prestsetrið, hlustuðu, kinkuðu kolli hvert til annars og sögðu: Nú syngja þeir saman, presturinn og kennarinn. Kirkjuorgelið var í ólagi og orgelsmiðir, sem gerðu við þessi dýrmætu hljóðfæri, voru fáir, og leita þurfti langt til þess að fá einn slíkan.

Á aðfangadag jóla árið 1818 var sr. Mohr einn í skrifstofu sinni. Þá var barið að dyrum. Bóndakona úr fjöllunum, með grófgert skjal yfir herðum, stóð úti fyrir. Kveðja hennar var: Jesús Kristur sé lofaður. Hún sagði sr. Mohr, að barn hefði fæðst í húsi fátæks kolagerðarmanns og foreldrarnir vildu, að presturinn kæmi og veitti því blessun sína svo að það mætti lifa og dafna. Sr. Mohr fór með konunni. Þau komu að hrörlegum kofa. Þar logaði dauft ljós, ung kona lá þar inni, brosandi og sæl með nýfætt barn í örmum sínum. Sr. Mohr veitti móður og barni blessun, gekk síðan heim á leið niður fjallshlíðina. Þessi atburður á jólanótt hafði mikil áhrif á hann. Honum fannst dásemd jólanna hafa borið fyrir augu sín í litla fjallakofanum, og sál hans fylltist friði. Niðri í dalnum blikuðu blys bændanna, sem voru á leið í kirkju, þar sem sr. Mohr hélt hátíðlega guðsþjónustu um miðnættið.

Um nóttina varð hann andvaka - og hann færði í búning það, sem gerst hafði - hann orti sálminn: Stille nacht, heilige nacht, sex erindi. Um morguninn fór hann að hitta Gruber vin sinn og bað hann að semja lag við þetta litla ljóð. "Þetta er jólasálmurinn, sem okkur vantaði. Guð sé lof," sagði Gruber og tók strax til við að semja lagið. Skömmu síðar sungu þeir vinirnir lag og ljóð, tvíraddað og léku undir á gítarinn. Og börnin stóðu fyrir utan og hlustuðu á nýja lagið. Þau voru söngelsk eins og austurríska þjóðin öll. Þarna höfðu þau eignast nýtt lag, þótt þau vissu ekki að þennan jóladag hafði orðið til sálmur, er átti eftir að fara um heimsbyggðina alla.

Nokkru síðar kom orgelsmiður til þorpsins og gerði við gamla kirkjuorgelið. vinirnir spiluðu og sungu sálminn sinn. Orgelsmiðurinn, sem var úr Zillerdal, hlustaði hugfanginn á, lærði lag og ljóð og flutti með sér heim í dalinn sinn. Þar söng hann fyrir börnin í dalnum, en þar var sönglistin mjög í hávegum höfð. Stasserbörnin sungu best og höfðu fegurstu söngraddirnar. Karólína, Jósef, Andrés og Amalía, litla hrokkinkollan. Strasserbörnin seldu gemsuskinnhanska, sem foreldrar þeirra bjuggu til. Þau sungu hvar sem þau komu og þau hófu söng sinn alltaf á laginu, sem þeim þótti svo fallegt: Heims um ból. Þau sungu fyrir viðskiptavinina og eitt sinn var sönglistarstjóri konungsins af Saxlandi áheyrandi þeirra. Hann fékk þau til þess að syngja fyrir drottninguna og kónginn af Saxlandi, er hrifust af hinum fagra söng þeirra. Söngurinn var kallaður: Söngurinn himneski. Mörgum árum síðar barst hann til Prússakonungs, sem vildi vita hver væri höfundur. Því höfðu allir gleymt. Nú hófst mikil leit. Ötulastur við þá leit var Ludwig Erk, hinn konunglegi sönglistarstjóri Prússakonungs. Að lokum bar einn leitarmanna hans, söngstjórann í Sankti Pétursklaustrinu, til þorps þeirra sr. Mohr og Franc Grubers. Sr. Mohr var þá dáinn, en sonur Grubers fræddi söngstjórann um, hver samið hefði lagið. Hann gekk þegar á fund Franz Grubers, sem þá var orðinn aldurhniginn. Þannig komust nöfn þeirra vinanna í sálma- og helgibækur hins kristna heims. Og mynd þeirra beggja, höggvin í stein, prýðir nú einn vegginn í gömlu þorpskirkjunni þeirra,“ sagði í umfjöllun Morgunblaðsins árið 2000.

Umfjöllun um sálminn í Lesbók Morgunblaðsins árið 1943