AF FÚA, DRITA, BARTA OG LAKA OG ÖÐRU BÓKMENNT· AFÓLKI EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON Skrif þeirra frönsku höfunda sem hvað hæst

AF FÚA, DRITA, BARTA OG LAKA OG ÖÐRU BÓKMENNT· AFÓLKI



EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON



Skrif þeirra frönsku höfunda sem hvað hæst gnæfa nú á bókmentastallinum eiga sér rætur í þeirra menningu á öldinni, en alls engan hér nema fyrir hræðslugæði manna sem láta stjórnast af ótta sínum við að missa af þróun sem þeir trúa að sé í gangi í kringum þá.



FRÁ því á tíð Fjölnismanna, á fjórða áratug 19. aldar, og fram á miðja 20. öld valdi íslenska þjóðin rithöfundum sínum verkefnin jafnframt því að hún háði baráttu fyrir sjálfstæði sínu. Eftir það dró úr kröfum til skálda og rithöfunda, þeim að þeir mærðu bændastéttina eða verkalýðsstéttina í landinu, samkvæmt forskrift. Upp úr miðri öldinni hófst tilvistarkreppa meðal skálda og rithöfunda af þessum sökum. Efnisföng og úrvinnsla skáldverka varð að því skapi óljós og formtilraunir, sem ekki gengu upp, vitnuðu einnig um tilvistarvandann. Á þessum sama tíma, síðari hlutar aldarinnar, urðu róttæk umskipti á þjóðfélaginu íslenska, frá bændaþjóðfélagi til borgaralegs, frá samfélagi sem byggt var á goðsögulegum grunni til rökstudds kerfis íslenska upplýsingasamfélagsins sem nú stýrir og styður við líf sérhvers Íslendings.

Hið goðsögulega feðraveldi réði íslensku þjóðinni þar til kerfið tók við á árunum þegar 68-kynslóðin komst til manns. Fram að því réði forræðishyggja feðranna tilfinningamálum Íslendinga, veraldlegum sem andlegum. Í krafti persónuleika síns réðu einstakir menn stjórnmálum þjóðarinnar sem bókmenntamálum; menn sem þjóðin sá í goðsagnalegri hillingu, og léku hið goðsögulega hlutverk landsföður. Virðulegt ætterni reyndist einnig drjúg vegtylla, auk leikarahæfileika, og þá helst karlleggurinn. Á þingi sátu endalaust drýgindalegar pabbatípur sem við strákar kölluðum Gunna Thor. og Óla Jó. og þeir sáu um búreikningana. Enginn gat keypt sér útvarpstæki, svo dæmi sé tekið, öðru vísi en af ríkiseinokunarverslun sem miðaði tækjakostinn við hvað taldist skynsamleg innkaup ríkisins hverju sinni - t.d. hvort Viðtækjaverslun ríkisins skyldi bjóða landsmönnum eingöngu rússnesk eða tékknesk viðtæki vegna viðskiptasamninga við austurblokkina. Bókmenntavitundin var ríkisrekin af Menningarsjóði með Helga Sæm. og Einar Laxness í fararbroddi, auk annarra. Meira að segja læknar áttu vinsældir sínar undir því hversu pabbalegir þeir voru.

Íslensk þjóðernisvitund, byggð á forræði landsfeðra, svo í bókmenntum sem á öðrum sviðum, hefur á síðari hluta aldarinnar tekið á sig nýja mynd lýðræðislegrar félagsvitundar. Á meðan á þessum umskiptum stóð lifðu íslensk skáld og rithöfundar krepputíð sem tók til flests sem höfundarmál áhrærði. Á þessum tíma var ljóðmálið í endurnýjun, formbylting fór fram, en jafnframt rýrðist innihaldið svo mjög, eftir markvissa erindisgerð forfeðranna á aðra öld, að í dag er óljóst hvort telja skal ljóðagerð á líðandi stund myndlist í orðum eða tiltal skálds. Og formið er duttlungar einir.

Meðan á þessum róttæku þjóðfélagsbreytingum stóð hélt klíka gagnrýnenda uppi varnarbaráttu fyrir menninguna eins og það hét. Jafnframt því að rithöfundar týndu tilvistargrundvellinum, og sneru sér að öðrum málum eða tóku upp mímuleik, eftirhermu fyrritíðar ritmennsku, mynduðu nokkrir gagnrýnendur skjólvirki sín í milli um metnað sinn að standa af sér breytingarnar og tilvistarkreppu rithöfundanna. Í meðförum þeirra umbreyttist ást fyrirrennaranna á bókmenntum í fíkn og ósjálfræði, en hafði verið sjálfstætt og djarft tilfinningasamband landsmanna og þjóðarvitundar. Jafnræðissamband manns og bókar, lífshyggja Stephans G. Stephanssonar, vék fyrir fíkilssambandi nautnamanns undir aðhaldi stofnunar og kerfis. Neikvæðar tilfinningar í bland við hræðslu og úr sér vaxnar frumhvatir urðu að fjötrun við djöfullegan húsbónda.

Og við það situr. Sá sem nú gnæfir á stalli bókmenntamanna þjóðarinnar, Foucault, komst til sjálfs sín, samkvæmt ævisögu hans, þegar friðill hans hafði það af að koma hnefa sínum inn í endaþarm hans. Þá hámarkaðist nautnin. "Gefðu mér veröldina aftur" heitir ritgerð sem Háskóli Íslands gaf út í fyrra og er vitnisburður um slíkt ástarsamband "sjálfsins" og þessa tískuhöfundar bókmenntadeildar skólans þessi árin. Þeir Fúi, Driti, Barti og Laki, tískuhöfundar íslensks bókmenntafólks, nauðga tilfinningum lesenda sinna af þeirri taktvísi að minnir á s/m stúdíó. Kúnstugar málalengingar sem engan enda taka, stílfærðar hugsanir annarra manna sem kæfa með stílfærslunni röksemdir og vit þeirra manna umræðulaust o.s.frv. Slík eru skrif þessara frönsku höfunda allra, og eiga sér jarðveg í menningu þeirrar þjóðar á öldinni, en alls engan hérlendis nema fyrir hræðslugæði manna sem láta stjórnast af ótta sínum við að missa af þróun sem þeir trúa að sé í gangi kringum þá.

Þeir Foucault, Lacan, Derrida og Barthes eru perrar. Rithöfundurinn og þjóðmálagagnrýnandinn Gore Vidal er hins vegar bara hommi og hefur aldrei komist á blað í bókmenntadeild Háskóla Íslands. Á þessu tvennu er munur. Óvirðing líkamsburða og mannvits vex fram úr valdsemi fyrrnefndra og kynlífið lýtur sömu reglu og mannsins í runnanum sem svalar hvötum sínum með eggvopn við háls þess sem undir liggur. Lesendur þessara höfunda eru reyrðir niður af samskonar sefjandi þrálæti málrófs sem týnt hefur vitinu. Orðaspuninn er vefir tómleikakenndar sem þeim er mikilvægt að viðhalda við afbrigðilegar aðstæður.

Heil kynslóð vændisfólks meðal rithöfunda og bókmenntafræðinga óx upp úr þeim jarðvegi sem hér hefur verið lýst. Eftir að höfuðbólið fór í eyði settust þar að perrar og vændisfólk. Guðbergur Bergsson hefur lýst þessu ástandi best allra manna með ritum sínum.