Potturinn í París – dularfullur er heimurinn

Hin stóra veröld heimsviðburða virðist óneitanlega nálæg þegar farið er um borg eins og París. Þar eru ómetanlegir möguleikar til að finna ný sjónarhorn og uppgötva nýjar hliðar tilverunnar. Það getur jafnvel verið nóg að skoða mannlífið, ganga um götur og torg og skreppa þá líka ofan í jörðina í Metró.

Í göngum og á pöllum Metró neðanjarðarlestanna er oft að sjá í hnotskurn samspil eða samskipti mismunandi heima, það sem skilur að og það sem sameinar, það er bara að líta í kringum sig. Ungir lögregluþjónar á vaktinni að morgni dags voru að vekja útigangsmann sem svaf á bekk á einum af brautarpöllum Metró: „jú vinurinn þú þarft að vakna það er orðið bjart...jú komdu bara heim til Parísar...ekkert gaman að vera á Ítalíu lengur, það er orðið allt of mikið af fólki þar,“ segir hinn ungi lögregluþjónn ljúfur í bragði. Það eru víst um 8 þúsund heimilislausir í París núna og ekki sofa þeir allir undir Signubrúm.

List úr fjarlægð

Myndlist frá fjarlægum menningarheimum hefur löngum verið flokkuð hér á Vesturlöndum á mannfræðisöfn sem „hefðbundnir munir“ en ekki sem listaverk í sama mæli og verk sem teljast tilheyra okkar eigin menningarheimi.

Ef farið var um sali hinna hefðbundnu listasafna Parísar eða annarra stórborga Evrópu, þar sem hin „alþjóðlega“ list er kynnt, hefur löngum ekki verið sýnt mikið af verkum frá t.d. Afríku, Eyjaálfu, S-Ameríku né öðrum fjarlægum svæðum, hvorki eldri verk né samtímalist. Þó er nú víða verið að opna leiðir til þess að bæta úr þessu og greinilega þörf og áhugi því listin er ein leiðin til aukins skilnings í flóknum og fjölbreyttum heimi.

Nýtt listasafn – samskipti margra heima

Nýtt listasafn, Musée du quai Branly (Safn Branly-árbakkans), var opnað í fyrra. Það er safnið sem tók við því hlutverki að kynna list og menningu utan Evrópu eða utan hins svokallaða vestræna menningarheims og að stuðla að samskiptum allra menningarsvæða. Þar er stórt og þarft hlutverk fyrir höndum. Stofnun Musée Branly á rætur að rekja til þeirrar umræðu sem komst á skrið á síðustu áratugum 20. aldar að listaverkum frá Afríku og víðar að væru ekki gerð sómasamleg skil á ríkislistasöfnum í Frakklandi.

Musée de l'homme (Safn mannsins), safn um mannfræði og þróun, hýsti mikið safn verka eða gripa. Það hóf starfsemi 1936 en byggðist á safni sem var starfrækt frá síðasta hluta 19. aldar. Frá 1960 var einnig safn verka frá Afríku og Eyjaálfu í sérstöku safni sem miðaði frekar við kynningu á listrænni hlið verkanna en fyrrnefnt „Safn mannsins“ sem lagði áherslu á mannfræðilegu hliðina og slíka fræðslu. Þessi söfn áttu sinn þátt í að veita aðgang að list sem hafði mikil áhrif á þróun myndlistar. Þau voru oft ekki síður en hefðbundnu listasöfnin stunduð af listamönnum, listnemum sem og öðrum áhugasömum. Verk frá Afríku og Eyjaálfu fóru að vekja athygli listamanna í Evrópu um og eftir aldamótin 1900 og höfðu mikil áhrif á módernismann og öll þau umbrot og byltingar sem urðu í leitinni að frjálsari tjáningarmáta og nýjum leiðum.

Hver á menningararf Afríku?

Það hefur orðið mikil umræða og margvíslegar spurningar vaknað um hið nýja safn Branly. Þar er vissulega rætt um hvort fjármunum sé rétt varið og skipulag þess sé heillavænlegt, hönnunin sé góð eða hvort árangurinn sé í samræmi við það sem lagt er upp með.

Síðan er einnig umræða og vel heit um það hver sé eignarréttur nýlenduveldanna og safna hinna ríku þjóða á Vesturlöndum á ýmsum þjóðargersemum fyrrverandi nýlendna. Margt af því er ránsfengur og sumt er keypt fyrir lítið þar sem eignaréttur þeirra sem afhentu eða seldu gat líka verið mjög vafasamur.

Sú umræða er ekki ný af nálinni en hlýtur að verða áleitin nú. Flestir þegnar margra þeirra ríkja t.d. í Afríku sem eiga þarna menningararf hafa ekki aðgang að honum jafnvel þeir sem vildu leggja land undir fót í því skyni. Hin evrópsku landamæri eru lokuð, bannaður aðgangur!

En við verðum að vona að þessi vettvangur, sem vekur mikla athygli með kynningu á listum og menningu fjarlægra svæða, leiði til aukinnar samkenndar og skilnings.

Skipulagður leyndardómur

Arkitektinn Jean Nouvel hannaði Branly-safnið og lýsir því markmiði að skapa ramma sem hæfi fjölbreytni menningarheima því þar dugi engin hefðbundin Parísarbygging.

Það er vart hægt annað en hrífast í heimsókn á þetta safn bæði af því úrvali listaverka sem þar er á sýningu og hvernig þau eru fram sett. Hönnun safnsins er ævintýraleg og dulúðugt yfirbragð víða enda er list heimsins dularfullt ævintýri. Fjölbreytnin ríkir eins og í lífinu sjálfu: Litir, form, gróður, ljós og skuggar skiptast á, úti tengist inni. Skipulag byggingarinnar er flókið og á að vera það segir arkitektinn Jean Nouvel. Það á að undirstrika leyndardóminn. Garðurinn er mikilvægur hluti af verkinu og tengist víða því sem inni er.

Að vekja skilning og færa nær

Hlutverk Branly-safnsins er bæði að halda utan um og miðla listaverkum frá fyrri tímum sem nú eru í eigu safnsins og svo að vera vettvangur fyrir samtímalist og samskipti menningarheima. Frakkland sem nýlenduveldi ber þar mikla ábyrgð enda er greinilega knýjandi umræða þar um áhrif nýlendustefnunnar og ekki síst á síðustu árum.

Stórar sýningar á samtímalist frá Afríku hafa verið fjölsóttar í stórborgum Evrópu á síðustu árum, t.d. Afríka Remix í Pompidou-safninu 2005.

Vissir listamenn frá Afríku sem fjalla um samfélagsmál í verkum sínum hafa vakið athygli í Evrópu og eru þá áhrif nýlendustefnu og rasisma oft ofarlega á baugi. Meðal þeirra sýninga sem Branly-safnið setti upp á þessum fyrstu starfsárum er innsetning eftir Romuald Hazoume frá Benin sem ber heitið „Munnur konungsins“. Þar leikur Hazoume sér með tilvísun í hefðir grímunnar og segist einnig vilja þar minna á ásælni Evrópubúa í grímur frá Afríku (og allan útflutninginn á listmunum þaðan) og vilja senda neyslusamfélaginu skilaboð í efni sem sé við hæfi, það er bensínbrúsar úr plasti.

Hann hefur notað bensínbrúsana talsvert í verk sín á síðustu árum og náð þar oft að tjá bæði íróníu og alvöru. Í „Munni konungsins“ setur hann upp röð af hausum eða grímum í ölduhreyfingu eins og röð af þrælum á skipi (e.k. galeiðu). Fremst í flokki eru svo tvær grímur með kórónur, önnur hvít og hin svört. Þar eru komnir konungurinn í Dahomey (Dahomey er nú Benin) og sá hvíti sem kallaðist „undirkonungurinn í Oudiah“ en hann sá um þrælaverslun Portúgala á svæðinu sem nú er Benin („The Viceroy of Oudiah“ er athyglisverð bók Bruce Chatwin um það efni). En Hazoume spyr: Hvernig er þrælaverslun og þrælahald nútímans?

Skrúðgarður ástarinnar – fransk-afrískur?

Önnur sýning Branly-safnsins um þetta heita efni, þrælaverslun og stéttaskiptingu, var í sumar. Það var sýning Yinka Shonibare sem er listamaður ættaður frá Nígeríu og lifir nú og starfar í London.

Shonibare hefur vakið mikla athygli í hinum svokallaða vestræna heimi síðasta áratuginn. Í verkum hans er beinskeytt ádeila á kynþáttahyggju og stéttaskiptingu oft með mikilli íroníu.

Í innsetningu Shonibare, „Garði ástarinnar“, má sjá pör klædd að sið 18. aldar yfirstéttar í skrúðgarði í frönskum stíl í ýmiss konar leik og daðri. Þessi pör voru unnin úr höfuðlausum gínum og klædd íburðarmiklum fatnaði. Þegar nánar er að gáð þá er klæðið í fatnaðinum það sérstaka litríka, munstraða efni sem kennt er við Vestur-Afríku því það er svo vinsælt þar og notað óspart bæði af konum og körlum sem og víðar í Afríku. Tilvísanir Shonibare eru margvíslegar. Þetta fataefni er alls ekki framleitt í Afríku heldur hefur það verið hannað í Evrópu, unnið í Asíu og í upphafi markaðssett af hollenskum kaupmönnum. Hvað kemur hvaðan, hvað er afrískt, eða franskt?

Shonibare vinnur innsetningu sína út frá málverkaseríu eftir Fragonard sem var vinsæll franskur málari á 18. öld. Hann var þekktur fyrir frjálslega unnin málverk er lýsa lúxuslífi og nautnahyggju yfirstéttar sem lifir í óhófi og vellystingum. Shonibare vísar þar í hugsanir um hvaðan hin mikla velmegun er komin á tímum þrælaverslunar og þrælahalds. Vinna afrískra þræla á plantekrum suður í heimi skilaði vissum ríkjum Evrópu og N-Ameríku miklum auði. Afleiðingar af því og kynþáttahyggjunni sem fylgdi þrælahaldinu eru langt í frá útrætt mál og mjög ofarlega á baugi í vestrænum heimsborgum og þá auðvitað ekki síður í Afríku.