ELÍSABET LJÓNSHJARTA KLÍFUR HEKLU EFTIR ELÍSABETU JÖKULSDÓTTUR

ELÍSABET LJÓNSHJARTA KLÍFUR HEKLU

EFTIR ELÍSABETU JÖKULSDÓTTUR

Við tróðum vikur og snjóskafla áður en við komum upp. Svo vorum við komin upp. Og ég verð að játa að mér varð ekki um sel. Fjallið var þá lifandi. Ég fékk á tilfinninguna að Hekla gæti rifnað upp með rótum þegar minnst varði, enda á hún það víst til að hafa á sér lítinn fyrirvara.



ÞAÐ var fyrir tilviljun að ég kynntist eldfjallinu Heklu. Auðvitað hafði ég vitað af henni frá því ég var lítil, lesið um hana og gosin í henni í Öldinni okkar, sem ég lá í af dramatískum áhuga þegar ég var lítil stelpa en ég varð strax á unga aldri sólgin í dramatík og ellefu ára gömul gleypti ég í mig, af þeim sökum, öll ættfræðirit sem til voru á heimili móðurforeldra minna. Ég sat dögum saman alein inní bókaherbergi, hafði lokað að mér og las ættfræðina baki brotnu í útsaumuðu stólunum hennar ömmu, og í hvert skipti sem stóð fyrir aftan eitthvert nafn: Fór til Vesturheims, hríslaðist um mig dramatískur unaður.

Svo gaus Hekla 1970, Hekla var alltaf einhvernveginn inni í umræðunni, stundum var talað um hana við hádegisverðarborðið, svona einsog hún væri eitthvað í ætt við persónu eða altjént sérstakan heim. Amma átti útsaumaða mynd af Kötlugosinu 1918, og ef maður stóð fyrir framan myndina, barst talið fljótlega að Heklu, og öðrum eldfjöllum í landinu, og allskonar dramatík sem þjóðin hafði lent í. Móðuharðindi, hafís, tyrkjaránið, reynistaðabræður, svartidauði, drekkingarhylur, suðurlandsskjálftarnir, sjálfstæðisbaráttan. Allt var morandi í dramatík. Ég fékk fljótlega tilfinningu fyrir þessu skrítna landi sem ég bjó í, erfiða og undursamlega. Og um náttúruna og hennar ýmsu fjöll og jökla var talað um einsog hverjar aðrar persónur, hvað hefði á daga þeirra drifið, uppruna þeirra og uppátæki, og uppá hverju þær gætu tekið þegar minnst varði. Gat ekki bara Snæfellsjökull tekið uppá því að gjósa?

En 1970 fórum við, ég og Illugi bróðir minn, með móðurforeldrum okkar í rútu til að sjá Heklu gjósa. Og þarna stóðum við í myrkrinu, lengst í fjarska spúði fjallið eldi og reyk, og hraunið vall fram, murrandi og ískrandi, glóandi, fyrir framan nefið á okkur. Síðan hef ég ekki séð Heklu gjósa, hún gaus næst 1980, þá átti ég kærasta og hann stakk af með vinum sínum að skoða gosið og ég fyrirgaf honum seint, þótt hann reyndi að sannfæra mig um að þetta hefði ekki verið neitt merkilegt og þau hefðu ekkert séð nema gráan mökk og bílalest. Síðan held ég því fram að náttúruhamfarir taki sig best út í sjónvarpinu. Svo liðu árin og ég hafði kynnst ýmsum fjöllum og fossum einsog vera ber. Dag einn hitti ég Ingu Bjarnason, leikstjóra og Leif heitinn Þórarinsson, tónskáld, sem höfðu flutt búferlum til Hellu, í því skyni að draga sig út úr borgarskarkalanum. Þau höfðu kynnst fólkinu í Selssundi. Bærinn stendur við Heklurætur og kúrir milli tveggja hraunelfa. Inga og Leifur sögðu að ég skyldi fara í Selssund og segja: Ég er komin. Þá myndi nokkuð mjög merkilegt gerast. Enn liðu árin. Og ég ekkert að hugsa um Heklu, þessa póstkortadís og dramatíkurbombu en hlýt þó að hafa sent vinum mínum í útlöndum póstkort af henni til að monta mig.

Það var ekki fyrr en ég endurnýjaði kynnin við vin minn af prússneskum aðalsættum, sem dró mig á háhælaskóm yfir Fimmvörðuháls, að Hekla kom aftur inní líf mitt. Það vildi svo til að þessi vinur minn átti kofa í Heklu-hrauninu, sem faðir hans hafði smíðað í trúlofunarstandi og þess vegna af skiljanlegum ástæðum kallað Syndasel. Syndaselið stendur í hraunrjóðri skammt frá Bjólfelli, er "næsti bær við" Selssund og því var hann aldavinur fólksins í Selssundi, sem skal nú nefnt til sögunnar, en þar ber fyrst að telja Sverri bónda Haraldsson, sem er líka listmálari og frægur kommúnisti, (í anddyrinu á Selssundi hanga enn uppi útsaumaðar myndir af leníntrotskíogmaó), Svölu konu hans, sem er annáluð steina- og blómamanneskja en fólk leggur sig í stórhættu til að færa henni grjót og jurtir hvaðanæva af landinu, þau eru bændur í Selssundi ásamt Muggi syni sínum og Björku, konu hans. Þegar ég sagði vini mínum söguna sem Inga og Leifur höfðu sagt mér, hló hann því þetta klingdi bjöllum hjá honum. Þessi þrjú orð væru eins konar töfralykill að bænum, sem lykist þá upp einsog hulduhóll og allt stæði manni opið. Gestabækur á bænum er þéttskrifaðar nöfnum fólks sem hefur sagst vera komið og eiginlega ekki komist í burtu.

Þannig hafði Sverrir Haraldsson, listmálari, (nafni bóndans) bankað uppá einn daginn og sagst vera kominn, honum var afhent stofan í húsinu til ábúðar, stóð þar við í tuttugu og fimm ár og málaði rofabörðin sín, seinna kom Jökull Jakobsson, rithöfundur, sagðist vera kominn, reyndar frá útvarpinu til að segja frá hegðun Heklugossins, dvaldi dögum saman í Selssundi, svaf alltaf fram á hádegi og reið trylltum folum á kvöldin, milli þess sem dramatískt gosið í eldfjallinu hríslaðist um sálina í honum, svo birtist listakonan Róska með heilt kvikmyndatökulið og leikararagengi, sagðist vera komin, og þáðu þau viðurgjörning í margar vikur. Svo var það einn góðan veðurdag að ég bankaði uppá og sagðist vera komin.

Áður en greint er frá þeim töfrum sem þá áttu sér stað, skal nú sögunni vikið að þeim dögum sem ég dvaldi í Syndaseli, ein með sjálfri mér og Heklu. Ég var ekkert sérstaklega að hugsa um Heklu, þegar ég bað vin minn um að lána mér kofann í fáeina daga, en mest til að vera ein með sjálfri mér, en það hleypur stundum í mig að það hljóti að vera bráðnauðsynlegt. Svarið við því fannst kannski í viðtali við söngkonuna Björk sem ég fann í gömlum blaðabunka í Syndaselinu en þar er haft eftir henni: "Það er ekki bara maðurinn og konan, heldur það sem er á milli þeirra."

Það er gaman að hafa sig til. Ég keypti í matinn, pakkaði niður skósíðum kjól, bók til að skrifa í, og gjöfum frá mömmu sem hún hafði borið heim frá arabalöndum: ofið teppi með lækningamátt og bláa silkikoddann frá bedúínum í eyðimörkinni. En í arabalöndunum er búið að vefa og sauma bæði drauma og tilfinningar, langanir og þrár, að ógleymdum öllum hugsunum í klæðin fín. Ég lagði af stað á Saabnum og ekki man ég lengur afhverju ég fór að hugsa um draum og veruleika á leiðinni, þessi ólíkindatól, sem þykjast stundum vera eitthvað allt annað en þau eru. Þau eru kannski eins konar form fyrir lífið, já bæði tvö. Mér fannst ég vita eftir áralangar rannsóknir hvernig ætti að breyta draum í veruleika, en eftir fjögurra daga einveruferð undir Heklurótum þóttist ég vera orðin svo mögnuð að ég gæti breytt veruleika í draum. Frá því segir nú að einhverju leyti.

Fyrsta sem maður gerir þegar maður kemur aleinn í ókunnugt hús uppi í óbyggðum er að hugsa um afhverju í ósköpunum maður sé hér einn, einhver hljóti að koma og afhverju maður hafi ekki fengið einhvern með sér. En fer að sofa í hyldýpi einmanaleikans, draumarnir koma um nóttina og þegar maður vaknar í býtið daginn eftir og kíkir út um gluggann hafa þrjátíu þrestir raðað sér í kringum kofann og um leið og maður blikkar auga þenja þeir brjóstið og lautin titrar af söng. Og utan um húsið liggur fíngerður köngulóarvefur og daggardroparnir glitra einsog perlur í vefnum. Þannig hófst hver dagur í Syndaseli. Og sólin hellti geislum sínum yfir einsog síðu, ljósi hári.

Næstu dagar fóru í rannsaka svæðið. Hekla er að búa til Ísland, ríki hennar er sérstakt ríki í landinu og tildæmis ofan af Bjólfjallinu, einu af nágrannafjöllunum, sést hvernig starfsemi hennar er einsog magnaður útsaumur, hraunin frá liðnum öldum mismunandi mosavaxin, grasivaxin eða kolbikasvört, vefjast hvert inní annað, liggja hvert ofaná öðru, hverfa hvert undir annað. Fyrir utan þau kynstur og býsn af ótrúlegustu undrum sem finna má í nágrenni hennar, ógnarstórt grjót hefur splundrast í parta, í kletti hefur bergmálið orðið eftir og skilið eftir sig hringlaga hljóðbylgjur, já og fyrir utan alla þá smágíga í hlíðum hennar sem eru vægast sagt kynferðislegir í laginu. Og yfir öllu trónir eldfjallið. Hraunið tekur á sig ótrúlegar myndir, ég rakst þarna á ljón sem lá hnarreist í mestu makindum í hrauninu. Ég spái því að ljónið hafi verið hér á vappi á forsögulegum tíma og í einu gosinu hafi aska fallið yfir það og það stiknað einsog íbúarnir í Pompei. Síðan feykti vindurinn öskunni burt og eftir varð ljónið. Þetta mun vera Hekluljónið, sem frægt er af fornum munnmælum. Ég settist niður og teiknaði það. Og þegar ég teiknaði ljónið vissi ég að það var tákn.

Og þarna komst ég að því að ef allt er gert mjög nákvæmt, gerist eitthvað magnað, eitthvað sem maður átti ekki von á, kraftur losnar úr læðingi, og eina leiðin til að hafa stjórn á þessum krafti er að láta undan honum. Myndin á bak við myndina kemur í ljós. Skal hér gripið í dagbókina mína máli mínu til sönnunnar en hún lýsir fyrsta morgninum: Fyrst opnaði ég augun og það var sólskin úti og mig hafði dreymt draum. Svo fór ég fram úr rúminu og gekk berfætt útí grasið og svo sótti ég vatn í lækinn og fékk mér vatn að smakka og svo burstaði ég tennurnar og pissaði bak við runna og hlustaði á fuglana syngja og tísta, svo náði ég í eldiviðinn og ég kveikti upp í kamínunni og eldurinn skíðlogaði, svo hitaði ég mér kaffi og fékk mér ljúffengan morgunmat, jógúrt, banana og ástarpúng með kaffinu og svo lá ég í grasinu og lét sólina skína á mig og ég stóð á fætur og klappaði blómunum og loðvíðinum og svo sá ég menn á hestum og veifaði þeim og einn veifaði á móti og ég hugsaði fullt af hugsunum og fann fullt af tilfinningum og svo skrifaði ég og svo breiddi ég úr töfrateppinu og stakk niður íslenskum fána í grasið og svo fór ég í skóna mína og bláa kjólinn minn með hvítu blómunum og batt á mig bókina mína og svo lagði ég af stað og þegar ég sá eldfjallið fór ég að hágráta og lagðist niður á jörðina og grét með ekka og tárin streymdu í mosann. (Og eldfjallið tók mig í fangið og hvíslaði: Svona, svona.)

Þannig voru nú fyrstu nánu kynni mín af Heklu.

Ég skil þau nú ekki almennilega, mér sem svona rétt súrnar í augum þegar eitthvað stendur í ljósum logum, en það var kannski hvað ég hafði gert allt nákvæmt og rólega, áður en ég sá fjallið. Þannig koma réttu áhrifin fram. Þess má geta að staðurinn þaðan sem ég sá hana fyrst er mjög tilkomumikill, hraunbreiður vaxnar mosa og hríslum mynda fordyri eða göng að einskonar altari sem eru hinar ægilegu hraunbrekkur úr gosinu 1947, grár hraunfoss, það er einsog þær hafi storknað á broti úr sekúndu, því það er einsog þær séu enn að renna. Ofan á þessu mikla verki hvílir sjálft fjallið einsog innblásin altaristafla. Þegar ég hafði dvalið í hraun inu fjóra daga, sofið í mosanum undir berum himni eina nóttina og vaknað þegar sólin lá einsog appelsína í skál eldfjallsins, klifrað uppá öll nærliggjandi fjöll, fundið leynistíga í hrauninu, var ég á gangi einu sinni sem oftar í hrauninu, settist niður, horfði á fjallið og tók eftir einu sem ég veit ekki hvort er vogandi að segja frá. Eða hvernig á segja það. En ég sá að fjallið var lifandi. Já. Það andaði, svona rétt einsog lífvera, hófst og hneig. Kannski er Hekla lífvera sem gýs þegar hún verður ástfangin. Nei, ég ætla nú ekki að skálda neitt, koma með líkingar eða upphefja þessa sýn. Ég einfaldlega sá að fjallið var lifandi, ég sem hafði hingað til haldið að fjöll væru að mestu steindautt grjót, sum flott í laginu og gaman að klifra uppá þau. Auðvitað er náttúran hlaðin orku, en þetta var eitthvað meira en það, hreint ekki ósvipað einsog að horfa á lifandi manneskju, hest eða kött, nema að þetta var fjall. Seinna þegar ég fór í eina af heimsóknum mínum í Selssund, fann ég þegar ég keyrði inní segulsvið fjallsins og spurði Sverri bónda hvort það gæti verið rétt. Það er eins og honum finnist ekkert dularfullt um leið og allt verður þrungið dulúð í návist hans, hann gaf sosum ekkert sérstakt út á þetta, en sagði að allir áttavitar rugluðust í návist fjallsins. Ég varð fyrir annarri undarlegri reynslu undir Heklurótum þessa daga sem ég dvaldi í Syndaselinu. Þá hafði ég verið að skottast úti allan daginn í kjólnum með bókina mína, stundum tyllti ég mér niður, teiknaði mynd eða skrifaði hugleiðingar. Ég var komin í það ástand að langa til að verða útilegustelpa sem veður straumhörð fljót, grípur silung sér til matar og gólar á túrista. Ég var alvarlega að hugsa þetta þegar ég var að klöngrast upp eitt af þessum fjöllum sem umkringja Heklu. Hitinn var tuttugu stig einsog hina dagana. Þar sem ég nennti ekki að bera mikið nesti, var mangóávöxtur það eina sem ég hafði matarkyns og þegar ég komst á toppinn, settist ég á stein, tók upp hníf, skar hýðið utan af ávextinum, fékk mér bita og BANG! Heimurinn opnaðist í sprengingu. Það fór straumur um mig alla, öll skilningarvit urðu næmari og ég sá landið í nýju ljósi, litirnir urðu skýrari, birtan magnaðri, útsýnið stórbrotnara og Hekla auðvitað mesta krúttið. Allt af einum bita. Þarna skildi ég loksins söguna í aldingarðinum Eden. (P.s. Það er næringin sem setur skilningarvitin í gang, hvort sem það er ást eða epli.)

Þessar upplifanir eiga sér kannski rætur í því að eftir þennan einveruþvæling í náttúrunni, er komið á beint samband, það var enginn nema ég og hún og það sem varð til á milli okkar. Og í svona góðu sambandi opnast inní sálina og sálina í náttúrunni. Sálin sameinuð líkamanum, í staðinn fyrir að kúldrast í þessu eina herbergi sem hún verður oft að láta sér lynda. Og einsog sálin var sameinuð líkamanum, var ég sameinuð náttúrunni. Einsog ég hefði tapað mér til að finna mig uppá nýtt, það er kannski þá sem maður skynjar frummyndina af sjálfum sér, myndina á bak við. Og líkamleg áreynslan magnaði þetta upp. Og kannski var það mangó-bitinn sem var hápunkturinn, sem hnýtti þræðina saman, svo veröldin opnaðist í blússi. Blissblúss.

Svona liðu þessir dagar þangað til þessi veruleiki varð einsog draumur. Eða hvað. Kannski leiðsla. Þessi leiðsla sem manneskjunni er svo nauðsynlegt að komast í. Og þá er eitthvert leiðarhnoða sem býr til þessa leiðslu og í leiðslunni fær maður hugljómun, sælu, múrarnir brotna, maður bara ER. Svona verður maður einsog fábjáni að reyna að koma þeirri reynslu sem maður verður fyrir úti í náttúrunni í orð. (Það er kannski bara eins gott að drekkja þessu öllu eða steypa yfir þetta.)

Í bakaleiðinni kom ég við í Selssundi í fyrsta sinn og sagðist vera komin og var sagt hvar lykillinn væri falinn ef þau væru ekki heima og ýmsa aðra leyndardóma fékk ég að vita og fékk þessa dularfullu tilfinningu að ég væri komin heim en það hefur líka eitthvað með hjartað að gera. Upp frá þessu fór ég að venja komur mínar þangað og eitt haustið varð ég svo fræg að fara í svokallaðar Hraunaleitir, þá er smalað í hrauninu norðan megin við sem er úfið og illt yfirferðar. Mér hefur reyndar ekki verið boðið oftar í svoleiðis ferð. Eitt sumarið fór ég með Magnúsi Hauki bróður mínum í dagsferð uppá Selssundsfjallið sem teygir sig einsog langur rani út úr Heklu. Og við kynntumst auðvitað á nýjan hátt einsog fólk gerir jafnan í fjallgöngum og hann trúði mér fyrir kjarnasögunni í lífi sínu. Það fór að líða að því að ég myndi klífa sjálft eldfjallið, núna þegar ég hafði prílað uppá öll fjöllin í kring, en mér fannst Hekla vera þannig fjall að ég myndi ekkert æða uppá hana, fyrr en ég hefði kynnst henni að ráði. Það voru liðin fjögur ár frá því ég dvaldi í Syndaselinu þegar ég kom í Selssund eina helgina í júlí í fyrra. Þann dag var steikjandi hiti og sól, og um kvöldið æxlaðist svo til að við ákváðum að fara á Heklu, ég, Muggur og Björk. Við tókum með harðsoðin egg, appelsínur, súkkulaði og kaffi á brúsa, og auðvitað fjallakjólinn minn. Það var orðið kvöldsett, við lögðum af stað um tíuleytið og myndum vera komin upp um miðnætti. Nóttin var björt og sól enn á lofti, einhverstaðar yfir Langjökli. Það kom í ljós að það hafði verið þjóðbraut uppá Heklu þennan dag, um hundrað manns höfðu lagt leið sína á fjallið en fáir voru á ferli þegar okkur bar að og við hittum bara fólk sem var á leiðinni niður. Við tróðum vikur og snjóskafla áður en við komum upp. Svo vorum við komin upp. Ég verð að játa að mér varð ekki um sel. Fjallið var þá lifandi. Ég fékk á tilfinninguna að hún gæti rifnað upp með rótum þegar minnst varði, enda á hún það víst til að hafa á sér lítinn fyrirvara. Á toppnum var allt kolbikasvart, mjúkt og heitt, og rjúkandi. Á fjallstoppnum er stór, funheitur gígur sem rýkur stanslaust úr og hjá honum er svo heitt að þar má spæla egg með smá ýkjum. Það var kominn hrollur í okkur eftir gönguna, svo við settumst í gufumökkinn á gígbrúninni, borðuðum þetta afbragðs nesti og vorum einsog agndofa álfar. Það gerði líka útsýnið, sjáðu til. Við vorum ekki bara uppi á sjálfri Heklu, eldfjalli allra eldfjalla á Íslandi, heldur var sumarnótt sem helltist yfir heit og hljóð, og ellefujöklasýn. Þeir röðuðu sér kringum drottninguna, hvítir og tignarlegir einsog loðfeldur um háls hennar. Og við vorum bæði hátíðleg í bragði og með viðeigandi fíflaskap, hringdum nokkur áríðandi símtöl, dönsuðum, hrópuðum, hvísluðum og þögðum og ég fór í kjólinn Heklu til heiðurs. Svo gerðum við "ritúal" sem er kjörið að gera uppá fjöllum, þá stingur maður fótunum niður í iður jarðar og teygir hendurnar lengst upp í himinninn og hrópar af öllum lífs- og sálarkröftum: Ég er til. Þá opnast inní fjallið. Líka fjallið í sjálfum manni. Seisei. Á leiðinni niður fann ég eina litaða steininn á kolsvörtu fjallinu. Ég heimtaði að fá að bera hann niður þrátt fyrir mótbárur Muggs og Bjarkar sem reyndar hjálpuðu mér svo. Mig langaði mest til að gefa Svölu hann en meira til að eiga hann sjálf, sem líka var viss sigur. Þetta var appelsínugulur steinn og rauður, tíu kíló að þyngd og gettu hvað: Hann var eins og hjarta í laginu og ljónshöfuð: Ljónshjarta. Var þetta tilviljun eða heyrði ég spunahljóð örlagaþráðanna? Í það minnsta augljóst vitni um sanna dramatík.

Höfundurinn er skáld í Reykjavík.

án texta





Á leið yfir hraunin í átt til Heklu: "Ég var komin í það ástand að langa til að verða útilegustelpa sem veður straumhörð fljót, grípur silung sér til matar og gólar á túrista."

Náttstaður í Hekluhrauni. Blár silkikoddi frá Bedúínum og leynibókin.





Klettur í Hekluhrauni færður í kjól.





Á Heklutindi: Muggur og Björk frá Selsundi og greinarhöfundurinn.