GORDON R. Munro er prófessor við hagfræðideild Háskólans í Bresku Kólumbíu í Vancouver í Kanada. Hann er heimsþekktur fræðimaður á sviði auðlindahagfræði, hefur skrifað um hana fjölda greina í hagfræðitímarit og er eftirsóttur fyrirlesari. Hann hefur undanfarin ár rannsakað árangur fiskveiðistjórnunar víða um heim og hefur jafnframt sérfræðiþekkingu á styrkjakerfum sem tengjast sjávarútvegi. Hann hefur m.a. fengist við kenningasmíði og stefnumörkun fyrir FAO og OECD sem og sjávarútvegsráðuneyti Kanada. Hann segist hafa fengið áhuga á rannsóknum á fiskveiðistjórnun snemma á áttunda áratugnum en síðustu misseri hafi áhugi hans einkum beinst að alþjóða hafréttarlögum sem Íslendingar hafi átt stóran þátt í að móta eftir þorskastríðin við Breta.
Erfitt að skilgreina eignarréttinn
Munro segist ekki hafa kynnt sér fiskveiðistjórnun Íslendinga ofan í kjölinn til að geta rætt ítarlega kosti hennar og galla. Sér sýnist þó að Íslendingar eigi eftir að sníða einhverja vankanta af kerfinu. "Ég get hinsvegar sagt að litið er á íslenska fiskveiðistjórnunarkerfið, ásamt því sem er við lýði á Nýja Sjálandi, sem fyrirmyndir í fiskveiðistjórnun í heiminum. Þessi kerfi taka flestum öðrum fiskveiðistjórnunarkerfum í heiminum fram. Ég get þannig fullyrt að íslenska kerfið hefur reynst mun betur en það sem við höfum stuðst við í Kanada."Hann segir að menn séu almennt sammála um hver vandinn er þegar kemur að stjórnun á nýtingu auðlinda. Það sé að skilgreina eignarréttinn þegar kemur að úthlutun úr auðlindinni. "Í flestum tilfellum hefur aðgangur að fiskistofnunum verið frjáls um langt skeið. Það hefur leitt til þess að þeir hafa verið ofveiddir sem vitanlega er andstætt almannahagsmunum. Þess vegna hafa menn reynt að takmarka sókn í auðlindirnar af augljósum efnahagslegum ástæðum. Algengast er að takmarka heildarafla og reyna síðan að takmarka þann fjölda fiskimanna eða skipa sem heimilt er að nýta auðlindina. Þessi aðferð hefur hinsvegar mistekist víðast hvar, að minnsta kosti í Norður-Ameríku. Menn hafa því reynt að stjórna fiskveiðum með því að breyta hvatanum í kerfinu, til dæmis með framseljanlegum kvótum, í stað þess að banna fiskimönnunum að sækja í auðlindina."
Munro hefur kynnt sér vel stjórnun fiskveiða á Nýja Sjálandi og segir að þar hafi eignarréttindi þróast með öðrum hætti en annarsstaðar. "Þar er hlutdeild í heildarkvótanum úthlutað varanlega, það er eignarrétturinn er til eilífðar. Þar hefur eignarrétturinn í auðlindinni þróast í nokkurskonar sameignarrétt, ekki ólíkt því að eiga hlutabréf í fyrirtæki þar sem aðeins er hægt að gera tilkall til arðsins sem myndast við nýtingu auðlindarinnar. Þannig spila fiskimennirnir sjálfir sífellt stærra hlutverk í fiskveiðistjórnuninni."
Kvótakerfið til bóta
Í Bresku Kólumbíu er veiðum úr nokkrum fiskistofnum nú þegar stjórnað með framseljanlegum kvótum. Tveir helstu eru kyrrahafslúða og svartþorskur. "Í báðum tilfellum var reynt að stjórna veiðunum með kvótakerfi án framsals en fljótlega kom í ljós að sú aðferð gekk engan veginn. Kyrrahafslúðustofninn er nýttur sameiginlega af Bandaríkjamönnum og Kanadamönnum. Allt frá 1920 var sókn í þennan stofn algerlega frjáls sem leiddi til mikillar ofveiði. Það varð til þess að hagsmunaaðilar í sjávarútvegi fóru þess á leit við stjórnvöld beggja þjóðanna að þau gripu til einhverra aðgerða. Í kjölfar þess var stofnuð sérstök nefnd sem unnið hefur gott starf til verndar stofninum. Kanadamenn ákváðu til dæmis ákveðinn heildarafla og að takmarka þann fjölda skipa sem nýta mátti stofninn. Þessi aðgerð mistókst hrapallega þrátt fyrir að stofninn væri á uppleið. Offjárfestingar urðu gríðarlegar sem sást best á því hvað veiðitímabilið styttist. Kyrrahafslúðu má veiða allt að 240 daga á ári en skipin kláruðu nú leyfilegan heildarafla á aðeins örfáum dögum. Það skapaði öngþveiti á miðunum og leiddi til slæmrar meðferðar á aflanum. Öllum aflanum var skóflað í land á sama tíma og því þurfti að frysta hann og vinna á lengri tíma. Það hafði síðan veruleg áhrif á markaðsvirði afurðanna, enda er mikill verðmunur á ferskri og frosinni lúðu.Sjávarútvegurinn og stjórnvöld sáu fljótlega að ástandið var óviðunandi. Þó að ástand stofnsins væri í sjálfu sér ágætt voru efnahagslegar afleiðingar stjórnunarinnar skelfilegar. Stjórnvöld ákváðu því, í samráði við iðnaðinn, að koma á kvótakerfi þar sem kvóta var úthlutað á einstök skip. Við það batnaði ástandið til muna, veiðitímabilið lengdist á ný og stærri hluti aflans var seldur ferskur. Í fyrstu voru stjórnvöld mjög treg til að heimila framsal á kvótanum en í seinni tíð hefur verið slakað mjög á hömlum í þeim efnum. Þetta kerfi hefur ekki aðeins leitt til betri afkomu fiskimannanna sjálfra, heldur einnig breytt viðhorfi þeirra til auðlindarinnar. Þó þeim hafi ekki verið afhentir fiskistofnarnir til eignar gera þeir sér grein fyrir því að kvótanum verður úthlutað á meðan þeir ganga vel um fiskistofnanna. Þeir líta nú á auðlindina sem efnahagslega heild þar sem þeir hafa langtímahagsmuna að gæta."
Allsstaðar sömu álitaefnin
Munro bendir á að þó kvótakerfi hafi reynst árangurrík í þessu tilfelli sé ekki þar með sagt að svo sé allsstaðar. Aðstæður séu mismunandi frá einu landi til annars. "Ég er engu að síður sannfærður um að kerfi í líkingu við þessi verða tekin upp við stjórnun fiskveiða í heiminum á komandi árum. Ég bendi til dæmis á þá stjórnun sem nýverið hefur verið tekin upp við veiðar á alaskaufsa þar sem keppinautar vinna saman að nýtingu stofnsins. En það er sama hvaða kerfi menn vilja taka upp, allsstaðar þurfa menn að takast á við grundvallarhugtök á borð við jafnrétti, skynsemi, sanngirni og hagkvæmni."
Bætt fiskveiðistjórnun nauðsynleg
Munro segir mikilvægt að bæta fiskveiðistjórnun í heiminum, því varla sé hægt að auka fiskaflann mikið frá því sem nú er. Hann bendir á að samkvæmt útreikningum FAO sé heimsaflinn nú að nálgast náttúrulegt hámark. "Reyndar hefur afli fyrir löngu náð náttúrulegu hámarki á ýmsum hafsvæðum, svo sem Norður-Atlantshafi, Norður-Kyrrahafi og líklega í Suður-Atlantshafi einnig. Reyndar heldur FAO því fram að Indlandshaf sé eina hafsvæðið þar sem hægt er að auka fiskveiðar í nánustu framtíð. Saga fiskveiðanna sýnir að fiskistofnar hafa verið nýttir uns þeir þrjóta en þá hafa menn bara snúið sér að öðrum hafsvæðum. Slíkt er ekki mögulegt lengur; náttúran setur okkur takmörk. Það er reyndar hægt að auka afla á sumum fiskistofnum en það verður ekki gert nema með bættri fiskveiðistjórnun. Þessir stofnar hafa ekki verið nýttir nægilega vel vegna rangrar fiskveiðistjórnunar. FAO hefur auk þess varað við því að fiskafli muni jafnt og þétt dragast saman innan tíðar verði ekki gerð bragarbót á stjórn fiskveiða í heiminum."
Til baka
Leita í greinasafni
Prenta grein
