Meintir glæpir og sjálfsmynd þjóðar

Árið 1946 kom hingað til lands eistneskur maður, Evald Mikson að nafni. Hann hafði setið í fangelsi í Svíþjóð grunaður um stríðsglæpi í seinni heimsstyrjöldinni í skjóli nasista. Þessi meinta fortíð þvældist ekki fyrir íslenskum stjórnvöldum sem veittu Mikson dvalarleyfi hér á landi og íslenskan ríkisborgararétt árið 1955. Mikson, sem tók sér nafnið Eðvald Hinriksson, bjó hér alla tíð síðan.

Framan af dvöl sinni á Íslandi þurfti Eðvald ekki að hafa áhyggjur af fortíð sinni. Árið 1961 varð breyting þar á þegar Þjóðviljinn, málgagn Sósíalistaflokksins, sagði frá því með afgerandi hætti að íslenskur ríkisborgari væri sakaður um „múgmorð“. Fréttin var byggð á gögnum sem höfðu komið fram við undirbúning réttarhalda yfir þremur meintum stríðsglæpamönnum í Eistlandi en þeir voru sakaðir um að bera ábyrgð á morðum á gyðingum þar í landi á stríðsárunum. Í blaðinu birtist útdráttur í þýðingu Árna Bergmann, fréttaritara blaðsins í Moskvu, úr skýrslu með framburði vitna sem sögðust hafa séð Eðvald myrða fanga eða misþyrma þeim.

Þjóðviljinn nafngreindi ekki aðeins Eðvald, heldur greindi líka frá því hvar hann væri til húsa og hvar hann starfaði.

Málið varð strax hápólitískt og Morgunblaðið, sem í þá tíð var málgagn Sjálfstæðisflokksins, kom Eðvaldi til varnar og talaði um að Þjóðviljinn hefði staðið fyrir einni „ofboðslegustu persónuárás“ sem þekkst hefði á Íslandi. Í viðtali við Morgunblaðið neitaði Eðvald öllum ásökunum og taldi þær svo níðingslegar gagnvart sér, konu sinni og börnum að ekkert „orð á neinni tungu“ væri til að svara þeim. Málsvörn hans gekk út á að hann hefði verið bæði á móti Rússum og Þjóðverjum, að starf hans hefði verið að koma upp um útsendara nasista og kommúnista frá Þýskalandi og Rússlandi.

Barátta gegn kommúnisma

Málið lá að mestu í láginni næstu þrjá áratugi. Það var ekki fyrr en Davíð Oddsson, þáverandi forsætisráðherra, fór í opinbera heimsókn til Ísraels árið 1992 að það komst aftur í hámæli. Það tækifæri notaði nefnilega Efraim Zuroff, yfirmaður Simon Wiesenthal-stofnunarinnar í Jerúsalem, til að koma á framfæri bréfi þar sem tilgreindar voru þungar ásakanir á hendur Eðvaldi. Með bréfi þessu fylgdi ágrip af þeim sönnunargögnum sem stofnunin kvaðst hafa undir höndum. Í bréfinu var Davíð hvattur til að „gera það sem nauðsynlegt er að tryggja, að Ísland veiti skósveini Hitlers, Evald Mikson, ekki lengur hæli“.

Valur Ingimundarson segir í grein sinni að snemma hafi komið fram að íslensk stjórnvöld hafi ekki ætlað sér að eiga frumkvæði að sakarannsókn eða skipa rannsóknarnefnd í málinu. Tveimur lögspekingum, Eiríki Tómassyni og Stefáni Má Stefánssyni, var þó falið að afla frekari gagna og skila áliti. Það var á þann veg að hvorki væri „rétt né skylt“ að hefja opinbera rannsókn á málinu „eins og það liggur fyrir nú“. Ekki kæmi til greina að framselja Eðvald til Eistlands, Ísraels eða fyrrverandi Sovétríkja.

Zuroff rak málið þó áfram af mikilli hörku og kom meðal annars hingað til lands með meint sönnunargögn gegn Eðvaldi. Þessi þrýstingur bar að lokum árangur sumarið 1993, þegar ríkissaksóknari ákvað að skipa Jónatan Þórmundsson, prófessor í lögum við HÍ, til að rannsaka málið. Sú ákvörðun var að vonum gagnrýnd harkalega af fjölskyldu Eðvalds.

Þessi vinna bar aldrei ávöxt. Eðvald Hinriksson andaðist nefnilega í árslok 1993. Í samræmi við íslensk lög ákvað ríkissaksóknari að láta málið niður falla án þess að ljúka rannsókninni.