Veröld/Fólk | Morgunblaðið | 2.9.2020 | 21:30

Hugmyndirnar eru óþrjótandi

Steinunn Sigurðardóttir segist hafa skrifað Hjartastað af ótta um og umhyggju fyrir Íslandi. mbl.is/Árni Sæberg

„Þetta er að sumu leyti fyrirferðarmesta og tímafrekasta óþægðarafkvæmið mitt. Kannski þykir mömmunni einmitt vænst um þá krakkakvöl sem hún þurfti að hafa mest fyrir og hélt vöku fyrir henni,“ segir Steinunn Sigurðardóttir um skáldsögu sína Hjartastað sem nýlega var endurútgefin hjá Máli og menningu 25 árum eftir að hún kom fyrst út, hjá sömu útgáfu, og hlaut Íslensku bókmenntaverðlaunin.

Skáldsagan fjallar um Hörpu Eir sem flýr úr höfuðborginni og austur á land til að bjarga dóttur sinni frá háskalegu líferni og illum félagsskap, en í leiðinni ferðast lesendur um minningar móðurinnar í leit hennar að sannleikanum um sjálfa sig. Tveggja daga ferðalag mæðgnanna hefst á síðasta degi ágústmánaðar og því viðeigandi að birta viðtal við höfundinn á þessum tímamótum, en sjálf hélt hún á mánudag til Frakklands ásamt eiginmanni sínum, Þorsteini Haukssyni tónskáldi, þar sem þau hafa tekið sér hús á leigu í miðaldabænum Senlis skammt norður af París til að sinna listsköpun sinni.

Steinunn Sigurðardóttir skáld og Þorsteinn Hauksson tónskáld héldu fyrr í vikunni til Frakklands til að sinna listsköpun sinni. mbl.is/Kristinn Magnússon

Afdrifarík hvatning

Steinunn tekur endurútgáfunni fagnandi enda hafði skáldsagan lengi verið ófáanleg hérlendis. Útgáfuna prýðir nýr eftirmáli eftir Guðna Elísson, prófessor við Háskóla Íslands, þar sem hann greinir skáldsöguna út frá vegafrásögninni. „Það er auðvitað algjör lúxus að fá svona fína og ferska umfjöllun um þennan þátt, en stefin í sögunni eru mörg sem hægt væri að þræða sig eftir,“ segir Steinunn og bendir á að margvíslegt hafi í gegnum tíðina verið skrifað um tungumál skáldsögunnar. Þar á meðal að það brúi gamlan og nýjan tíma. „Það var til dæmis mikið mál fyrir mig á sínum tíma að búa til sannfærandi slangur fyrir táninginn í bókinni sem myndi standast tímans tönn. Ég sneri mig aðeins út úr því með því að láta unglinginn stundum viðhafa bókmenntalega tannhvöss tilsvör.“

Á kápu bókarinnar er vitnað í Kristján B. Jónasson, bókmenntafræðing og útgefanda, sem segir að Hjartastaður sé „óumdeilanlega opus magnum Steinunnar“. Þegar þetta er borið undir Steinunni svarar hún því til að um það verði aðrir að dæma. „Það er alls enginn konsensus um það hver af skáldsögum mínum sé mest og best. Margir nefna Tímaþjófinn meðan aðrir segja Ástin fiskanna. Þó nokkrir myndu nefna Sólskinshest, einhverjir Hjartastað með meiru. Þetta ósamkomulag finnst mér auðvitað gleðilegt, en það má segja að Hjartastaður sé opus magnum í þeim skilningi að þetta er langlengsta og viðamesta skáldsaga mín. Hún hefur líka þá sérstöðu að hún fer um víðan völl, meðan sumar skáldsögur mínar hafa eitt meginþema,“ segir Steinunn og gerir ritdóma og faglegar greiningar því næst að umtalsefni.

„Á sínum tíma skrifaði Kristján B. rosalega flotta og ítarlega grein um Hjartastað fyrir Tímarit Máls og menningar. Sá lúxus fyrir einn höfund að fá almennilega umfjöllun getur jafnvel verið afdrifarík hvatning til þess að halda áfram ritmennskunni, því það er ekki sjálfgefið að halda endalaust áfram þessari sköpun sem tekur svona rosalega á. Áður höfðu nokkrar ungar konur skrifað nöldrandi úrtöludóma um Hjartastað. Þennan tón rakst ég aldrei á í umfjöllun blaða erlendis, því þar voru dómar miklu jákvæðari. Ég fékk t.d. meira pláss og flottari dóm í Süddeutsche Zeitung en í blöðunum hér. Það var svo hlægilegt að í Þýskalandi var mikið talað um tungumálið í bókinni, sem varla var tæpt á í blaðadómum hér,“ segir Steinunn og bendir á að þótt þýðing Colettu Bürling hafi vissulega verið frábær þá hafi bókin nú einu sinni verið skrifuð á íslensku. „En það er auðvitað óskiljanlegt grín að vera rithöfundur. Og maður væri líka löngu dauður ef maður kynni ekki að taka því með húmor.“

Steinunn Sigurðardóttir um það leyti sem skáldsaga hennar Tímaþjófurinn kom út. mbl.is/Árni Sæberg

Spurð hvort hún telji að Hjartastaður hafi elst vel segist Steinunn vona það. Hún segist helst ekki lesa útkomnu bækurnar sínar, en hún hafi lesið þessa fyrir útvarpið síðasta haust, þar sem hún var Jólabókagjöf Rásar eitt 2019. Ég datt ekki um nein sérstök pínlegheit í tíma. Bókin fjallar líka um eilífðarmál,“ segir Steinunn og vísar þar til tengsla mæðgnanna og leitarinnar að upprunanum. „Inn í það blandast vináttan, niðurbrot samskipta og þessi togstreita sem verður gjörsamlega öfgakennd þegar unglingur fer út af sporinu.“ Steinunn tekur fram að ef einhver hefði sagt henni 1995 hversu mörg týndu börnin í þjóðfélaginu yrðu 25 árum síðar og aðstæður barna í neyslu hefði hún ekki trúað því. „En málið er því miður enn aktúelt.

Að einhverju leyti er þessi bók líka skrifuð af ótta um og umhyggju fyrir Íslandi. Þá óraði mig samt ekki fyrir því hryðjuverki sem framið var kringum Kárahnjúka aðeins rúmum áratug síðar. Hjartastaðurinn er einmitt Austurland þar sem þessar Íslandsperlur voru eyðilagðar með þeim afleiðingum að það er langt í frá gróið um heilt í samfélaginu 14 árum síðar. Undir þeirri heiðríkju sem við fyrstu sýn blasir við í Hjartastað leynist uggur sem var því miður ekki ástæðulaus. Núna finnst mér eins og ég hafi skrifað elegíu um Ísland, nánast óafvitandi. Ekki hefði ég til dæmis getað spáð um ferðamannafjöldann, sem var yfirvofandi og hrakti Íslendinga í rauninni af landinu sínu. Því síður hefði ég getað spáð þeirri ótrúlegu tilviljun að sumarið sem Hjartastaður er endurútgefin séu bara Íslendingar á vegunum eins og þegar bókin var skrifuð.“

Hugmyndirnar óþrjótandi

Í ljósi þess að niðurlag Hjartastaðar gefur sterklega til kynna að vegferð söguhetjunnar sé þrátt fyrir allt ekki lokið liggur beint við að spyrja Steinunni hvort aldrei hafi komið til greina að skrifa framhald. „Einhvern tímann stóð til að gera sjónvarpsseríu upp úr bókinni og ég var spurð hvort ég gæti hugsað mér að spinna söguna áfram. Þá kom í ljós að hugmyndirnar voru óþrjótandi. Það hefur reyndar aldrei verið vandamál hjá mér að fá hugmyndir, vandinn felst í því að vinsa úr og vera viss um að tiltekið viðfangsefni henti mér og kallist á við tímann. En eitt eiga allar hugmyndir mínar sameiginlegt. Þær koma frá hjartanu,“ segir Steinunn að lokum.

Viðtalið við Steinunni birtist fyrst í Morgunblaðinu mánudaginn 31. ágúst.