Nýju ljósi varpað á Kötlugosið

Kötlugosið 1918 er á meðal stærstu eldgosa sem orðið hafa í eldfjallinu síðustu 1.000 ár. Gjóskulagið sem féll þá er það stærsta hér á landi frá Öskjugosinu 1875, að sögn Magnúsar Tuma Guðmundssonar, prófessors í jarðeðlisfræði við HÍ og formanns Jöklarannsóknafélags Íslands.

Helmingurinn af efninu var loftborin gjóska og féll helmingurinn af henni á sjálfan Mýrdalsjökul sem umlykur Kötlu. Hinn helmingurinn var vatnsborinn og dreifðist með jökulhlaupinu. Þess má geta að Öskjugosið 1875 er talið vera mesta öskugos sem orðið hefur á Íslandi á síðustu 500 árum.

Nýjasta hefti Jökuls (2021), tímarits Jöklarannsóknafélagsins og Jarðfræðafélags Íslands, geymir nýjar fræðigreinar um Kötlugosið 1918 og einnig um nýlegar íssjármælingar á Kötlu sem sýna landslagið undir jöklinum.

Einnig er þar fjallað um Kötlumyndir Þorláks Sverrissonar ljósmyndara (1875-1943) sem tók myndir af gosinu og afleiðingum þess. Myndirnar þykja verðmætar heimildir og sýna m.a. að á tímabili var gos á tveimur stöðum með um eins kílómetra millibili. Gosstöðvarnar færðust til og gera myndirnar kleift að miða staðsetningu þeirra út.

Auk Kötlu er fjallað um Jöklarannsóknafélagið í Jökli. Félagið varð 70 ára árið 2020. Þá er þar að finna fleiri greinar um jökla, jarðfræði og félagsstarfið.

Samfellt kort af gjóskulaginu

Kötlugosið 1918 stóð í 23 daga. Það hófst 12. október og því lauk 4. nóvember.

„Greinarnar í Jökli 2021 varpa nýju ljósi á Kötlugosið 1918. Þarna kemur í fyrsta skipti fram samfellt kort af gjóskulaginu sem myndaðist,“ sagði Magnús Tumi. „Guðrún Larsen tók við af Sigurði Þórarinssyni við að mæla gjóskulög hér á landi og á hún stærstan þátt í því korti sem birt er í greinunum.“

Magnús Tumi Guðmundsson. mbl.is/Kristinn Magnússon

Lykillinn að heildstæðu korti var að tengja saman hundruð mælinga sem gerðar hafa verið um allt land frá 1939 og mælingar sem gerðar voru 2012 og 2018 í skriðjökulsporðum Mýrdalsjökuls. Síðan þurfti að reikna út hvar á jökulinn gjóskan féll í gosinu en ísskriðið hefur flutt hana um allt að 15 km síðan 1918.

Einnig voru mælingarnar tengdar við ljósmyndir sem teknar voru á gostímanum og skömmu eftir gosið og sýna mjög þykka öskubunka nærri gígunum.

Mælingarnar sýna að um einn rúmkílómetri af loftborinni gjósku kom upp í Kötlugosinu 1918. Gosið var mjög stór viðburður og mesta sprengigos á 20. öld hér á landi. Loftborni hluti Kötlugossins var heldur stærri en Grímsvatnagosið 2011, sem var stórt gos, margfalt stærri en Heklugos á 20. öld og t.d. 3-4 sinnum stærri en Eyjafjallajökulsgosið 2010.

Í grein Guðrúnar Larsen o.fl. í Jökli kemur m.a. fram að Kötlugjóskan féll víða um land frá byrjun gossins og til 1. nóvember. Skaftártunga varð verst úti vegna gjóskufallsins. Jörðin Svartinúpur fór alveg í eyði og þrjár jarðir um tíma. Öskufalls varð m.a. fjórum sinnum vart í Reykjavík meðan á gosinu stóð.

Þar kemur einnig fram að Kötlugjóskan frá 1918 sé illa varðveitt í jarðvegi. Þegar haustið 1918 var hún farin að fjúka og skolast burt í rigningum. Gjóskan huldist fljótlega snjó á Mýrdalsjökli og er nokkuð vel varðveitt þar.

Jökulhlaupið sem varð 1918 færði ströndina tímabundið fram um fjóra km miðað við strandlínuna frá 1904 og myndaði Kötlutanga.