Markaðssetning leikkvenna í karlaveldinu Hollywood

Um Guðrúnu Elsu Bragadóttur, bókmenntafræðing, má með sanni segja að hún sé dama sem gefin er fyrir drama. Kvikmyndir frá gullöld Hollywood eru henni afar hugleiknar og hún viðurkennir kinnroðalaust að hafa fellt margt tárið yfir melódrömunum úr draumasmiðjunni. Kvikmyndaáhugi hennar einskorðast þó ekki við vasaklútamyndir eða kvennamyndir eins og þær eru oft kallaðar. Hún veltist bókstaflega um af hlátri yfir klassískum ærslagamanmyndum úr sömu smiðju frá fjórða áratugnum. Kærastinn, Björn Þór Vilhjálmsson, bókmennta- og kvikmyndafræðingur og greinarformaður kvikmyndafræðideildar Háskóla Íslands, er alveg á sömu línu hvað þær síðarnefndu áhrærir. Áhugi hans beinist jafnframt að stjörnukerfi Hollywood og ritskoðun, sem áratugum saman var við lýði í kvikmyndaborginni og rekja mátti til hræringa í bandarískum stjórnmálum.

Bæði hafa sérstaklega mikinn áhuga á hlut kvenna í kvikmyndagerð á gullaldarskeiði Hollywood árin 1930 til 1950 og hafa í sameiningu búið til námskeið sem um það hverfist með áherslu á fjórða áratuginn, fyrsta áratug talmyndanna. Konur, kynferði og kynímyndir klassísku Hollywood er yfirskrift námskeiðsins, sem hefst hjá Endurmenntun Háskóla Íslands í lok mánaðarins.

Melódrömu meistarans

„Fyrst og fremst ætlum við að byggja námskeiðið á styrkleikum og sérþekkingu hvors okkar um sig. Við höfum ekki áður haldið saman námskeið og erum að vonum afkaplega spennt. Við Björn Þór kennum alla tímana saman og höfum skipulagt námskeiðið í náinni samvinnu,“ segir Guðrún Elsa og heldur áfram: „Samhliða námi í bókmenntafræði í HÍ sótti ég mörg námskeið í kvikmyndafræði og hefði raunar frekar viljað taka mastersprófið í kvikmyndafræði en bókmenntum, en það var ekki í boði í HÍ. BA-ritgerðin mín fjallar um melódrömu í bandarískum kvikmyndum og MA-ritgerðin um þýska kvikmyndaleikstjórann Fassbinder og melódrömu hans. Björn Þór er hins vegar menntaður kvikmyndafræðingur frá Madison-háskólanum í Wisconsin í Bandaríkjunum,“ upplýsir Guðrún Elsa.

Samhliða meistaranáminu, og nokkrum árum áður en þau Björn Þór fóru að draga sig saman, var hún aðstoðarkennari hans á námskeiðum um bandarískar kvikmyndir. En nú eru þau par og Björn Þór hefur síðastliðin ár farið nokkrar ferðirnar til Buffaló í norðurhluta New York, nú síðast í sumar, þar sem unnustan vann að doktorsritgerð um bandarískar samtímabókmenntir eftir konur við SUNY-háskólann þar í borg.

„Við vorum í allt sumar að undirbúa og skipuleggja námskeiðið. Meðal annars horfðum við á ótal kvikmyndir, grúskuðum í heimildum og lásum okkur til. Einnig ræddum við fyrirkomulag námskeiðsins fram og til baka, en markmiðið er að höfða til kvikmyndaunnenda og áhugafólks um birtingarmyndir kvenna innan stjörnukerfisins svokallaða í Hollywood og fjalla um andófið sem þar fór leynt og ljóst fram,“ segir Guðrún Elsa.

Stjörnukerfi og birtingarmyndir

Með stjörnukerfinu á hún við markvissa markaðssetningu kvikmyndaveranna á tilteknum leikkonum sem stjörnum. „Markaðssetningin var samtvinnuð kynferði þeirra með nær órjúfanlegum hætti. Við ætlum að grafast fyrir um stöðu leikkvennanna sem kyntákna og leiksoppa karla, og einnig mótstöðuafl þeirra, réttindabaráttu og útgönguleiðir til sjálfstæðis og listræns frama.“

Guðrún Elsa segir að farið verði ofan í saumana á ferli og frama frægra leikkvenna á borð við Bette Davis, Joan Crawford, Katharine Hepurn, Barbara Stanwyck, Marilyn Monroe og Marlene Dietrich, en allar höfðu þær áhrif, ólík og hver með sínum hætti. „Þótt Bette Davis og Joan Crawford hafi verið undantekningar, var starfsaldur leikkvenna í Hollywood yfirleitt ekki lengri en tíu til fimmtán ár, mun styttri en karlleikaranna. Þær Davis og Crawford voru ákaflega hæfileikaríkar, en líka harðir naglar sem létu hvorki kerfið né karlana valta yfir sig, heldur börðust áfram með kjafti og klóm.“

Andstæður þessara hörkutóla voru að mati Guðrúnar Elsu til að mynda Marilyn Monroe og Judy Garland. Báðar hlutu dapurleg örlög, misnotuðu vímuefni, urðu leiksoppar karla og fyrirfóru sér.

„Aðstæður leikkvenna voru ekki auðveldar í því karlaveldi sem framleiðsluumhverfi kvikmyndanna var – og er enn,“ segir hún og vísar í nýjasta Hollywood-skandalinn; kynferðislegt áreiti kvikmyndaframleiðandans Harvey Weinstein í garð kvenna áratugum saman. Þótt athæfið rataði ekki fjölmiðla fyrr en nýverið, er haft eftir þeim sem til þekkja að það hafi verið verst geymda leyndarmál Hollywood.

Erkitýpurnar fjórar

Tálkvendið, kyntáknið, skassið og góða konan voru helstu birtingarmyndir kvenna í kvikmyndum gullaldarinnar. Guðrún Elsa er ekki frá því að erkitýpurnar fjórar séu í einhverjum mæli enn á kreiki, en þó kannski ekki alveg eins einsleitar og áður. „Tálkvendið og skassið fengu alla jafna makleg málagjöld, en kyntákninu og góðu konunni var umbunað, jafnvel með draumaprinsinum í myndinni. Auðvitað hafa undanfarna áratugi verið meiri frávik og konur ekki látnar gjalda fyrir kynferði sitt, hegðun og þrár á sama hátt,“ útskýrir hún og víkur talinu að „nýju konunni“ sem kom fram á sjónarsviðið í ærslagamanmyndunum á árunum 1937-1942.

„Á námskeiðinu skoðum við tvær klassískar, Bringing Up Baby og The Women, sem er sannkölluð kvennamynd, byggð á leikriti eftir konu, með handriti eftir tvær konur, kvenleikstjóra og eingöngu konum í hlutverkum – sem raunar tala bara um karla myndina út í gegn. Ærslagamanmyndir fjalla um frakkar og sjálfstæðar konur, sem líta á sig sem jafningja karlanna, og spegla að því leytinu tíðarandann á þessum árum í kjölfar mikilla umbrotatíma í kvenréttindum. Katharine Hepurn var aðalstjarna slíkra mynda ásamt Cary Grant og oft alveg óborganleg.“

Fjallað verður um ærslagamanmyndir á öðru af þremur kvöldum námskeiðsins og vasaklútamyndir á því síðasta.

Siðferðisfár og forboðnar myndir

Fyrsta kvöldið snýst hins vegar um alræmt frávik í bandarískri kvikmyndasögu. Gera má því skóna að þá verði Björn Þór hvað mest í essinu sínu. Siðferðisfár og forboðnar myndir eru enda býsna forvitnilegt fyrirbæri. Forboðnu myndirnar, Red Dust frá 1932 og Baby Face frá 1933, verða sýndar óklipptar eins og þær voru áður en yfirvöld „dauðhreinsuðu“ þær af öllu sem þeim þótti vafasamt. Guðrún Elsa útskýrir nánar:

„Hollywood lá undir mikilli gagnrýni í upphafi fjórða áratugarins, bæði af hálfu yfirvalda og kaþólsku kirkjunnar. Alls konar skandalar rötuðu í pressuna og siðgæðið þótti á stundum ekki upp á marga fiska. Oft er talað um alræmt frávik í bandarískri kvikmyndasögu, en árið 1934 samþykktu kvikmyndaverin að lúta reglum framleiðslusáttmálans, sem fólu í sér óbilgjarna ritskoðun næstu áratugina. Í fjögur ár þar á undan, eða frá komu hljóðmyndanna, hafði Hollywood aftur á móti haft lausan tauminn. Þá voru framleiddar fjölmargar myndir sem síðar voru bannaðar og eru allsendis ólíkar myndunum sem á eftir komu í frjálslegri og framsýnni framsetningu á konum og kynferðismálum.“

Konur eiga enn undir högg að sækja

Guðrún Elsa lætur þess til gamans getið að í þessum frjálslegu kvikmyndum sé konu sem sængar hjá fullt af körlum ekki endilega refsað eins og í mörgum myndum sem á eftir komu.

Þótt starfsumhverfi leikkvenna í Hollywood kunni að hafa breyst til hins betra, rennur henni til rifja að í fyrra voru konur aðeins í 32% hlutverka, af handritshöfundum voru 11% konur og kvenleikstjórar voru 4%. Á sama tíma eru konur 52% allra bíógesta í Bandaríkjunum. Guðrún Elsa vonast til að þátttakendur á námskeiðinu verði bæði ungir og aldnir, karlar og konur. „Gömlu Hollywood-myndirnar eru falinn fjársjóður,“ segir hún.