„Seljendur eigin ímyndar“

„Mín síðasta skilgreining á þessu verki er að þetta er þvottavél þar sem saman eru þeyttar hugmyndir, skoðanir og ímyndunarleikur,“ segir Benedikt Erlingsson, leikstjóri leikritsins Súper – þar sem kjöt snýst um fólk eftir Jón Gnarr sem frumsýnt er í Kassanum í Þjóðleikhúsinu í kvöld. 

Áður en viðtalið hófst fékk blaðamaður að líta á leikmyndina, en leikrýmið í Kassanum er þakið blæðandi marmaraflísum þar sem frystikista full af kjöti trónir fyrir miðju sviði, en allt er umlukið þykku plasti.

Hvað getur þú sagt mér um leikmyndina og sjónræna nálgun listrænna höfunda?

„Ég er bara milliliður. Hér leiðum við saman tvo mjög sérstaka og stóra listamenn; Jón Gnarr sem mér finnst vera áhugaverðasta leikskáld samtíðarinnar, enda býr óvenjulegur texti hann yfir miklum krafti, og myndlistarmanninn Gretar Reynisson sem er fenómen og mikill listamaður sem lærdómsríkt er að vinna með. Okkar vinna hefur verið að búa til þetta veisluborð sem Jón býður upp á. Í sýningunni fókuserum við á kjötið og kæliklefann sem verður fyrir okkur einhvers konar altari eða musteri þar sem við komum saman og allt snýst um kjötið. Við skoðum líka hvað súpermarkaður er,“ segir Bendikt í viðtali sem birtist í Morgunblaðinu á fimmtudaginn var.

Textinn þarf að standa eins og átakanleg beinagrind

Hefur ekki stundum verið sagt að neyslan sé hin nýju trúarbrögð samtímans?

„Við erum eiginlega komin lengra en það, því við erum ekki bara neytendur heldur erum sjálf orðin neysluvara. Við erum orðin seljendur okkar eigin ímyndar í gegnum samfélagsmiðlana, pólitíkina og viðskiptalífið. Hver er mín saga, hvaðan er ég, hvert er ég að fara og fyrir hvað stend ég? Á ákveðinn hátt erum við búin að markaðssetja sjálf okkur gegnum samfélagsmiðlana.“

Talandi um samfélagsmiðla þá er áberandi við lestur leiktextans að persónur verksins tala eins og í Facebook-statusum.

„Og það er einmitt mjög kraftmikið. Slíkt form er hins vegar mjög vandmeðfarið og við höfum þurft að finna út hvernig við flytjum þennan texta. Við erum að finna tóninn þar sem hann fær vængi. Ef leikararnir búa til undirtexta fyrir þennan texta eða reyna að normalísera hann þá liggur hann flatur. Textinn þarf að standa eins og átakanleg beinagrind sem er jafn berstrípuð og leikmyndin til að öðlast kraft.“

Hvað getur þú sagt mér um tilurð verksins?

„Þau leikverk Jóns sem ég hef komið nálægt spretta meira eða minna alsköpuð úr höfði Seifs, sem er auðvitað þægilegt fyrir mig sem leikstjóra. Mig langar ekki til að ganga hart að þessu verki dramatúrgísk séð,“ segir Benedikt og bendir á að Súper feli ekki í sér dramatíska framvindu heldur sé verkið ástandslýsing með nokkrum bogum.

„Ég verð alltaf pínulítið hátíðlegur gagnvart þessum texta því mér finnst hann á óvenjulegan hátt bæði merkilegur og öðruvísi – og ég vil að þeir eiginleikar njóti sín. Þetta verk felur í sér mikið veisluborð fyrir áhorfendur, en ég býst alveg við að skoðanir verði skiptar á verkinu. Þannig var það líka með Hótel Volkswagen sem er sú leiksýning sem ég er hvað stoltastur af, en var fíaskó aðsóknarlega séð enda sýningar fáar,“ segir Benedikt, en umrætt leikrit eftir Jón Gnarr var sett upp 2012. „Ég hef aldrei gert jafn kómíska sýningu og Hótel Volkswagen.“

Leikstjórinn og kvikmyndagerðarmaðurinn Benedikt Erlingsson. mbl.is/Eggert

Verður pláss fyrir áhorfendur?

Fyrst þú nefnir kómík þá leynir sér ekki að texti Jóns Gnarr er ískrandi fyndinn. Lítur þú á Súper sem kómískt verk?

„Ég nálgast aldrei neitt eins og kómík. Í mínum huga er brandarinn alltaf aukaafurð. Það er varla pláss í verkinu fyrir hlátur áhorfenda,“ segir Benedikt og tekur fram að það sé heldur ekkert pláss í verkinu fyrir tónlist. „Ég er mjög spenntur að sjá hvort það verði pláss fyrir áhorfendur í þessu verki. Þurfa þeir aðeins að verða vitni að þessu eða geta þeir tekið þátt?“ segir Benedikt og tekur fram að viðbrögð áhorfenda taki alltaf ákveðið pláss í öllum sviðsverkum.

Áttu von á því að þetta sé verk sem muni jafnvel koma við kaunin á áhorfendum, enda er markvisst verið að pota í sjálfsmynd Íslendinga?

„Þarna kemurðu að þvottavélinni. Þarna er verið að orða hluti sem hafa verið ósagðir en við getum öll borið kennsl á. Það er undirliggjandi rasismi í allri góðri þjóðrækni,“ segir Benedikt og bregður síðan fyrir sig orðræðu í anda verksins: „Er nokkuð betra en íslenskt svínakjöt? Svínin drekka íslenskt vatn og pólskir innflytjendur fóðra þau með kínverskum matarleifum.“

Æpandi verkefni

Talandi um innflytjendur. Í uppfærslu þinni á Húsinu í Þjóðleikhúsinu 2017 tókstu þá ákvörðun að láta aðkomufólkið vera innflytjendur og í Súper er unnið markvisst með hugmyndina um okkur Íslendinga andspænis hinum. Upplifir þú að það sé aðkallandi í samtímanum að skoða þessa orðræðu og samspil?

„Þetta er æpandi verkefni. Í framtíðinni kemur hingað flóttafólk út af loftslagsmálum. Það verða flóttamenn alls staðar. Og mögulega verðum við sjálf flóttafólk ef Golfstraumurinn breytist. Raunar erum við sjálf upprunalega flóttamenn frá Noregi og Írlandi. Við þurfum að endurskoða hugmyndir okkar um okkur og hina og líka hugmyndir okkar um þjóðrækni sem byggist á samspili lands, sögu og tungu. Við þurfum að horfast í augu við það að við þurfum að búa til nýja sögu og opna landið okkar fyrir nýjum sögum. Ef við gerum það ekki erum að brjóta grunngildi mannúðar.“

Í leikhópnum eru Arnmundur Ernst Backman, Snæfríður Ingvarsdóttir, Sólveig Arnarsdóttir, Vigdís Hrefna Pálsdóttir, Hallgrímur Ólafsson, Edda Björgvinsdóttir, Eggert Þorleifsson og Jón Gnarr. Lá alltaf beint við að höfundurinn myndi sjálfur leika í verkinu?

„Ég er auðvitað einstaklega heppinn með leikhópinn og gaman að hafa í hópnum miklar kanónur í bland við yngri kynslóð leikara. Mér fannst mikilvægt að hafa höfundinn sjálfan í miðju verksins. Hann passar mjög vel í hlutverk Kristjáns sem er einhvers konar demón og æðstiprestur í þessu musteri. Við erum auðvitað að leika okkur með alls konar vísanir í það að höfundurinn skuli vera þarna í miðjunni á þessu hlaðborði. Svo spillir ekki fyrir hversu þægilegur hann er í allri samvinnu,“ segir Benedikt og tekur fram að honum hafi fundist höfundurinn með nærveru sinni geta gefið ákveðinn tón sem komi uppfærslunni til góða í skoðun verksins á mótun sjálfsins.

„Við erum ekki bara neytendur heldur erum sjálf orðin neysluvara. Við erum orðin seljendur okkar eigin ímyndar í gegnum samfélagsmiðlana, pólitíkina og viðskiptalífið,“ segir Bendikt Erlingsson sem leikstýrir Súper eftir Jón Gnarr. Ljósmynd/Hörður Sveinsson

Við erum hverfult efni

„Við erum svo hugrænar verur eða hverfull andi og erum sífellt á valdi alls kyns hugmynda og sagna um okkur sjálf, hvort sem snýr að trúarbrögðum, þjóðerni, kynþætti, kyni og ýmsum hlutverkum sem við erum sett í. Við erum þannig stöðugt að búa til sögur um hver við erum. Hugmyndin um að við getum breyst ef við bara kaupum bara einhverja nýja hugmynd er ótrúlegt fyrirbæri. Við stöndum frammi fyrir því sem samfélag að þurfa að gera það. Franska byltingin er gott dæmi, en þar skiptum við um grundvallarhugmynd um það hvaðan valdið kæmi. Nú þurfum við að fara að skipta um hugmynd varðandi neysluna og neysluhætti okkar því annars erum við í lífshættu. Við þurfum að finna ný viðmið í stað hins stanslausa vaxtar sem forsendu lífsins. Við þurfum að fá nýja hugmynd sem er sjálfbærni sem mun kosta einhverjar fórnir. Í því liggur líka eitthvað í þessu verki. Við fáum að sjá að við erum bara á valdi einhverra vírusa sem heita hugmyndir sem stjórna okkur,“ segir Benedikt og bendir á að verkið fjalli öðrum þræði um óánægju fólks með þau hlutverk sem það hefur verið sett í eða sjálft sett sig í.

Ég vil vera skemmtilegur

Tæpt ár er síðan þú frumsýndir kvikmyndina Kona fer í stríð sem rakað hefur til sín verðlaunum. Ég skynja ákveðinn samhljóm milli boðskapar þeirrar myndar og leiksýningarinnar sem þú ert núna að leikstýra. Er það þér mikilvægt sem listamaður er vera ávallt gagnrýnin á samfélagið sem þú býrð í og í þeim skilningi pólitískur?

„Ég er popúlisti. Ég vil vera skemmtilegur og fá áhorfendur. Það er mitt dílemma. Á sama tíma er ég alltaf að slást við móralistann innra með mér, enda er predikun dauði allrar góðrar skemmtunar. Sumir halda því fram að list geti aldrei sprottið af góðum móral. Í árekstrinum af þessu tvennu er gaman að dansa á línunni. Ætli markmiðið sé ekki fyrst og fremst að segja satt og í grunninn hef ég áhuga á svona málum.“

Ertu farinn að leggja drög að næsta kvikmyndaverkefni?

„Já. Ég er byrjaður að skrifa handritið að næstu mynd, en get því miður ekkert sagt meira um það verkefni á þessu stigi,“ segir Benedikt og tekur fram að hann deili ekki þeirri þörf margra kollega sinna í hópi kvikmyndaleikstjóra að einblína á kvöl og hörmungar í myndum sínum. Aðspurður segist hann hafa átt alls kyns samtöl við framleiðslufyrirtæki bæði vestanhafs og austan. „Draumur minn er að geta lifað sem kvikmyndagerðarmaður. Þannig að ég sé fram á að vera frumskapandi næstu árin og skrifa fram fyrir mig nokkur kvikmyndahandrit sem ég geti síðan framleitt. Það er að minnsta kosti planið,“ segir leikstjórinn í viðtali sem birtist í Morgunblaðinu síðasta fimmtudag.