Einn fyrir alla og allir fyrir einn

Áhrif Guðrúnar Hafsteinsdóttur, markaðsstjóra Kjöríss í Hveragerði, ná um allt samfélagið. Störf hennar snerta beint eða óbeint fjölda fólks um land allt. Hún er formaður Samtaka iðnaðarins, situr í stjórn og framkvæmdastjórn Samtaka atvinnulífsins, hún er formaður stjórnar stærsta lífeyrissjóðs landsins, Lífeyrissjóðs verslunarmanna og síðastliðið vor bættist enn eitt embættið á ferilskrána þegar hún tók við formennsku í Landssamtökum lífeyrissjóða af Þorbirni Guðmundssyni.

Var þetta embætti sem þú sóttist sérstaklega eftir?

„Nei, ég get ekki sagt að ég hafi verið að eltast við þetta embætti, heldur var, eins og stjórnmálamennirnir orða það gjarnan, komið að máli við mig. Ég ákvað því að taka við þessum kyndli,“ segir Guðrún í samtali við ViðskiptaMoggann.

„Þegar ég fór inn í stjórn LV árið 2016 hafði ég ekki gengið með neinn draum í maganum um að fara í stjórn lífeyrissjóðs. Ég var ekki með neitt lífeyrissjóðablæti. En ég er í ábyrgðarstöðu hjá SA og SI, og við tökum mjög alvarlega þá ábyrgð að reka lífeyrissjóðakerfið með launþegum þessa lands. Þannig að maður skorast ekkert undan þegar leitað er til manns.“

Spilar allt vel saman

Guðrún segir að öll þessi fjögur hlutverk spili vel saman og styrki hvert annað. „Það að vera formaður SI finnst mér óskaplega skemmtilegt, en ég hef verið þar formaður í rúm fjögur ár en í stjórn SI frá 2011. Þetta hefur reynst miklu skemmtilegra en ég átti von á. Þarna er ég svo nálægt grasrótinni, félagsmönnum, fyrirtækjum og verðmætasköpuninni í landinu. Á vettvangi SA er þunginn í kjarasamningaviðræðunum og langflestir félagsmenn SI framselja umboðið til kjarasamningsgerðar til samtakanna. Þannig kemur þetta launasamspil inn í jöfnuna sem tengist lífeyrissjóðunum.

Guðrún segir að hlutverkin séu þó ólík en skemmtilegt sé að vera í ólíkum störfum. „Ég hitti fólk héðan og þaðan sem gerir daginn fjölbreyttan en líka stundum dálítið langan.“

Hún segir að störfin snúi öll að mannlegum samskiptum sem henti sér vel. Áhugi hennar á fólki sé einlægur. „Ég hef gaman af að vera með fólki og ég hef kynnst óskaplega áhugaverðu og skemmtilegu fólki báðum megin borðsins. Það er dýrmæt og ómetanleg reynsla.“

Guðrún segir að stjórnarmenn í Landssamtökum lífeyrissjóða hafi sest niður í stefnumótunarvinnu fyrir um hálfum mánuði en þar hafi meðal annars verið rætt um mögulega hagræðingu í lífeyrissjóðakerfinu. „Ég er óhrædd við að taka þá umræðu. Mín persónulega skoðun er að sjóðum þurfi að fækka, þó ekki niður í einn stóran sjóð, umhverfið þarf að vera heilbrigt. Við megum ekki gleyma því að það hefur orðið gríðarleg breyting á síðustu árum. Í árslok 1991 voru til að mynda 88 lífeyrissjóðir á Íslandi en eru nú 21 talsins. Kerfið er því sífellt að átta sig á breyttum veruleika. Það hefur líka orðið sú breyting frá árinu 2008 að nú er mun meira eftirlit sem kallar á aukinn kostnað hjá sjóðunum. Það er meiri krafa gerð til sjóðanna. Ég held að við munum áfram sjá fækkun sjóða og sameiningar. Mér finnst ákjósanlegt að þeir yrðu ekki mikið fleiri en tíu og kannski verður það raunin eftir 10 ár. Það er gott að kerfið fái að aðlagast af sjálfu sér eins og reyndin hefur verið.“

Aðrar áskoranir á vettvangi landssamtakanna segir Guðrún vera þær m.a. að klára þurfi frumvarp um tilgreinda séreign sem var hluti af kjarasamningum í byrjun árs 2017, en Fjármálaeftirlitið hefur úrskurðað að tilgreinda séreignin eigi sér ekki stoð í lögum. „Tilgreinda séreignin er jákvætt skref og þar geta sjóðfélagar ákveðið sjálfir hvort að hún skuli sem viðbótarframlag í lífeyrissjóð renna í samtryggingarkerfið eða vera tilgreind séreign. Það er mjög jákvætt. Þetta er ekki venjulegur séreignarsparnaður sem hægt er að nota til að greiða inn á lán en hann erfist og fólk getur byrjað að taka peningana út fimm árum áður en hefðbundinn lífeyristökualdur hefst.“

Eitt af því sem snýr að tilgreindu séreigninni er að fjármálastofnunum er óheimilt að rukka fyrir flutning fjármunanna á milli sjóða. Því þarf lagabreytingu til.

Hálfur lífeyrir jákvæður

Hálfur lífeyrir er annað sem landssamtökin eru með á sínu borði. „Þessi breyting hefur þá þýðingu að hægt er að koma til móts við fólk frá 65 ára aldri og veita möguleika á sveigjanlegri starfslokum. Þá getur fólk farið í 50% starf og fengið jafnframt 50% lífeyri frá lífeyrissjóði og Tryggingastofnun. Þetta er ekki komið enn til framkvæmda, ákveðnir vankantar eru á hugmyndum um útfærsluna og þá þarf að sníða af. Aðalatriðið er samt það að hugmyndin er góð og hefur ábyggilega áhrif til góðs fyrir bæði sjóðfélagana og sjálft lífeyrissjóðakerfið.“

Guðrún kveðst bjartsýn fyrir hönd lífeyrissjóðakerfisins en þó hafi hún áhyggjur af orðsporsvanda þess. „Mér finnst það persónulega sorglegt því okkur á að þykja vænt um sparnaðinn okkar. Okkur sem störfum í kerfinu hefur einhvers staðar mistekist að ná sátt um kerfið. En við getum svo sannarlega verið stolt af því að hafa komið upp einu besta lífeyriskerfi í heimi. Árið 2016 létu landssamtökin gera samanburðarskýrslu á lífeyriskerfum nokkurra ríkja sem eru með svipuð kerfi, Íslands, Bretlands, Hollands, Danmerkur og Svíþjóðar. Þar kom Ísland vel út. Við erum til dæmis með hæstan greiddan lífeyri úr söfnunarkerfum og úr séreignarsparnaði. Það er líka áhugavert að á Íslandi er jöfnuður í tekjum meiri en í hinum löndunum. Aftur á móti eru útgjöld ríkisins og hins opinbera til ellilífeyris og þjónustu við aldraða mun minni en í þessum fjórum löndum sem við bárum okkur saman við. Þetta sýnir okkur sem störfum í kerfinu fram á mikilvægi sjóðasöfnunarkerfisins, til að standa undir lífeyrisgreiðslum, að hver kynslóð standi undir sjálfri sér.“

Reglulega koma hér upp umræður um kosti gegnumstreymiskerfis fram yfir sjóðsöfnunarkerfi. Guðrún segir að bæði kerfi hafi sína kosti. „En þegar ég rek augun í að útgjöld hins opinbera eru minni hér á landi í þessum málaflokki en í samanburðarlöndunum, þá hef ég bent á að hér erum við með gegnumstreymiskerfi sem er Tryggingastofnun ríkisins. Það kerfi hefur alveg stórkostlegan galla sem ekki er talað mikið um en það er að gegnumstreymiskerfi eru alltaf háð ákvörðunum stjórnmálamanna á hverjum tíma. Þegar peninga vantar í kassann er auðvelt að „krukka í kerfið“ líkt og gerðist í hruninu. Ég spyr; viljum við eiga afkomu okkar undir geðþóttaákvörðunum stjórnmálamanna?“

Guðrún segir að menn hafi líka bent á að sjóðakerfið sé orðið of stórt og því eigi að taka upp gegnumstreymiskerfi þar sem skattar dagsins í dag standi undir lífeyrinum. „Kerfið er stórt því Íslendingar hafa greitt iðgjöld og safnað þannig fyrir sínum lífeyri og krafan er um að við fáum góðan lífeyri.“

En er greiddur góður lífeyrir hér á landi?

„Ég hitti fólk sem er ánægt með sína lífeyrissjóði og er að fá fína framfærslu úr kerfinu og ég hitti líka fólk sem er að fá lítið úr kerfinu. Þá komum við að öðru máli sem er tekjuskerðingar sem er ákveðið áhyggjuefni. Að ríkið taki krónu á móti krónu í tekjuskerðingum, sérstaklega þegar lífeyriskerfið er ekki fullburða. Kerfið verður ekki fullþroskað fyrr en í kringum 2030. Fram að þeim tíma verðum við með ákveðið gat í kerfinu þar sem við verðum með einstaklinga sem eru kannski að fá lægri lífeyri en þeir þurfa til að lifa.“

Af hverju er það?

„Að hluta til er það af því að margir fóru seint að greiða inn í kerfið. Það var ekki fyrr en árið 1990 sem við fórum að greiða af öllum launum í kerfið. Við sem erum á miðjum aldri í dag munum fá mjög góðan lífeyri þegar við förum á eftirlaun, eða um 70-80% af okkar tekjum.“

Guðrún segir að útgjöld ríkisins til ellilífeyris séu hvað minnst hér á landi miðað við samanburðarþjóðirnar, eins og fyrr sagði, og tekjuskerðingin mest miðað við aðrar tekjur. „Þegar kerfinu var komið á í kjarasamningum árið 1969 stóðu margir í þeirri trú að sparnaður manns í kerfinu yrði viðbót við almannatryggingakerfið. En nú erum við á þeim stað að það hefur orðið viðsnúningur. Kerfið er orðið það öflugt að það mun greiða fólki fullan lífeyri. Þegar kerfið hefur náð fullum þroska verða lífeyrissjóðirnir fyrsta stoðin en hafa kannski lengi verið önnur stoðin á eftir almannatryggingakerfinu. Nú erum við með samspilsvanda, á milli þessara tveggja kerfa þar sem við greiðum út en ríkið tekur til sín. Þetta er breyta sem við stýrum ekki, og því verður þessi gagnrýni að beinast að ríkisvaldinu og því sem heitir gegnumstreymiskerfi.“

Guðrún segir þegar fram líði stundir muni eldri kynslóðin vissulega hafa meira milli handanna og leggja meira til einkaneyslunnar en nú er en á móti komi að aldurssamsetning sé að breytast og þjóðin að eldast en slíkt hefur verið áhyggjuefni hjá öðrum þjóðum, eins og Japan og Þýskalandi til dæmis.

„Það verða sífellt færri sem standa undir kerfinu og það er sérstakt áhyggjuefni í löndum með gegnumstreymiskerfi. Í dag eru sex vinnandi manneskjur á móti hverjum lífeyrisþega en árið 2040 verða þrír á móti einum. Þá skiptir máli að vera með sjálfbært sjóðakerfi. Þegar ég fer á lífeyri ætla ég ekki að láta barnabörnin mín borga það. Ég lít nú alltaf á lífeyri sem sparnað. Ég er að taka hluta af launum mínum, og seinka töku þeirra, til að eiga áhyggjulaust ævikvöld.“

En hvað um afnám skylduaðildar að lífeyrissjóðunum, er það sjónarmið sem hún heyrir oft?

„Já, maður heyrir það stundum, að fólk vilji bara sjá um sig sjálft. Þá minni ég stundum á vin minn sem neitar að kaupa tryggingar en þegar jarðskjálftinn varð í Hveragerði 2008 og allir lentu í tjóni þá hætti þessi vinur minn ekki fyrr en hann fékk bætt það tjón sem hann varð fyrir af viðlagasjóði þó að hann væri ótryggður.

Við erum með lífeyriskerfi sem er einn fyrir alla og allir fyrir einn sem heitir samtrygging. Meðal annars af því að við tryggjum fólki lífeyri þegar starfsævinni lýkur ef við missum starfsgetu, og greiðum barnabætur og makalífeyri. Við reynum eftir fremsta megni að standa saman þegar náunginn lendir í áfalli. Því er mikið áhyggjuefni þessi aukning á örorku hjá ungu fólki. Hætta er á að fólk lokist þar inni og komist ekki aftur út á vinnumarkaðinn. Í dag greinast fimm nýir örorkuþegar á dag á Íslandi og þetta er áhyggjuefni. Ef svo heldur fram sem horfir mun þetta á endanum skerða lífeyri okkar. Þetta er að sliga sjúkrasjóði VR og fleiri félaga.“

Þurfum allar hendur á dekk

Ísland er lítið land að sögn Guðrúnar, og við þurfum „allar hendur á dekk“. „Hér er 30 þúsund manns af erlendum uppruna sem hjálpar okkur að halda gangverkinu uppi. Það er ljóst í núverandi hagsveiflu að okkur hefði aldrei tekist það án aðstoðar dugmikilla starfsmanna frá öðrum löndum.“

Nokkur umræða hefur verið um fyrirferð lífeyrissjóðanna á hlutabréfamarkaði. Horfa sjóðirnir í meira mæli til útlanda með fjárfestingar sínar?

„Já, ég held að allir sjóðir hafi verið að stækka erlenda eignasafnið sitt. Það er mjög gott og sem formaður LL þá segi ég að það er gott fyrir kerfið. Við höfum verið gagnrýnd, eins og þú segir, fyrir að vera of stór hér heima á hlutabréfamarkaði en við áttum ekki annan kost. Hér voru stjórnmálamenn sem lokuðu landinu fyrir útflæði á fé og hvað áttu sjóðirnir að gera. Við vorum eðli málsins samkvæmt föst hér á landi í gjaldeyrishöftum. Á þessum tíma dróst hlutfall erlendra eigna saman og svo eftir að höftin hafa nú að mestu horfið þá hafa allir reynt að dreifa eignasafninu betur. Þetta er ekkert annað en áhættudreifing sem er til bóta fyrir okkar sjóðfélaga. Árið 2014 voru undir 30% eigna LV erlendar en núna erum við komin í 35% hlutfall. Við stefnum að því að vera á milli 35 og 40% í erlendum eignum.“

Guðrún bendir á að norski olíusjóðurinn fjárfesti eingöngu erlendis og hann þykir mikill fyrirmyndarsjóður eins og Guðrún orðar það. 70% af eignum hans er í skráðum hlutabréfum. „Til samanburðar eru íslensku sjóðirnir með um helming í skráðum hlutabréfum.“

Ætti lífeyrissjóðakerfið að fara að dæmi olíusjóðsins og flytja allar eignir sínar til útlanda?

„Þá þyrftum við að auka útflutning okkar til að eiga nægan gjaldeyri. Þetta hefur ekki komið til tals. Ég held að þeir aðilar sem komu að stofnun kerfisins árið 1969, atvinnurekendur og launþegar, hafi verið mjög á því að Íslendingar myndu taka þátt í uppbyggingu atvinnulífsins í gegnum sjóðina. Það væri svona win-win fyrir alla. Olíusjóðurinn norski var með 4,1% ávöxtun á síðustu 20 árum en íslenska kerfið var með 5,5%. Ég get því ekki séð að við séum eitthvað verr sett en norski sjóðurinn.“

Talandi aftur um orðsporsvanda sjóðanna, segir Guðrún að sjóðirnir hafi verið ranglega gagnrýndir að mörgu leyti því þeir hafi gegnt lykilhlutverki í landinu eftir hrun við að byggja íslenskt atvinnulíf upp úr rústum. „16 sjóðir stofnuðu til að mynda Framtakssjóð Íslands í þessum tilgangi og nú er verið að leysa hann upp. Það verkefni tókst gríðarlega vel. Þegar menn gagnrýna sjóðina fyrir of mikla fyrirferð á markaðnum er rétt að benda á þetta uppbyggingarstarf eftir hrun.“

Er gagnrýnin á lífeyrissjóðina ómakleg að þínu mati?

„Svona kerfi á ekki að vera hafið yfir gagnrýni og við þurfum að vera óhrædd við að gera breytingar á því þar sem þess er þörf en einnig að vera duglegri að útskýra fyrir fólki hvernig hlutirnir virka. Það er gott að veita aðhald en líka að halda til haga því sem gott er. Við eigum að reyna að bæta kerfið, vera óhrædd við breytingar og tilbúin að laga kerfið að nútímanum.“

Eitt af því sem er gagnrýnt við lífeyrissjóðakerfið er hár launakostnaður en Guðrún bendir á þá staðreynd að um fjármálastofnanir sé að ræða sem eigi í harðri samkeppni um starfsfólk. „Sjóðirnir töpuðu 20% af eignum sínum í hruninu þegar allt kerfið hrundi. Bankar og tryggingafélög urðu gjaldþrota og meira að segja Seðlabankinn varð tæknilega gjaldþrota en þá stóðu lífeyrissjóðirnir einir eftir. Kerfið er fyrir löngu búið að vinna upp þessi 20%. Svo má líka benda á að þá er miðað við hápunkt kerfisins fyrir hrun og var ekki einmitt ofmat á verði hlutabréfa á þeim tíma? Það var mikil froða í kerfinu.“

Talið berst nú að Icelandair en Lífeyrissjóður verslunarmanna er stærsti eigandi félagsins. „Það er mikið talað um tap LV á þeirri fjárfestingu en við getum líka sagt að þegar gengi félagsins stóð sem hæst má spyrja sig hvort að það hafi verið réttmætt gengi. Var það sannvirði félagsins. Við fórum inn í Icelandair á genginu 2,5. Við erum ekki búin að tapa á fjárfestingunni. Við höfum verið með raunávöxtun upp á 14% en árleg raunávöxtun LV til samanburðar er 5,5%. Þá höfum við fengið 1,7 milljarð í arð frá félaginu. Í ólgusjó fjárfestinga erum við langtímafjárfestir og erum alltaf að horfa á lífaldur fólks. Það er óábyrgt að tapa ró sinni þó eitthvað bjáti á. Það er ekki eðli lífeyrissjóða.“

Ekki rætt sölu Icelandair-bréfa

Hefur stjórn sjóðsins rætt þann möguleika að minnka stöðu sína í Icelandair?

Nei, stjórnin hefur ekki rætt það. Við erum langtímafjárfestir með trú á félaginu. Ef ekki værum við löngu búin að selja.“

Á sjóðurinn hluti í fleiri flugfélögum?

„Nei.“

Fer ekkert um manneskju í þinni stöðu þegar stórar eignir hrynja í verði á markaðnum?

„Jú, það er sársaukafullt, ég viðurkenni það. Það hryggir mig því ég er svo samofin atvinnulífinu. Það hryggir mig þegar gefur á bátinn sama hver á í hlut. Ég er bara mannleg. Það er alltaf vont að tapa peningum og sérstaklega að tapa annarra manna peningum það er bara öðruvísi ábyrgðartilfinning.“

Guðrún segist ekki skilja hitann í umræðunni um ferðaiðnaðinn og flugfélögin. „Hér hefur verið 30-40% vöxtur á ári. Trúðu menn því virkilega að það gæti haldið áfram til eilífðar. Hefði Ísland þolað það? Ég segi nei. Við erum enn með vöxt umfram meðalvöxt á heimsvísu sem þykir rosalega gott og samt er fólk að tala niður iðnaðinn og tapa sér og segja að allt sé komið á vonarvöl sem er bara rangt.“

Hún bendir á að fjárhagsleg staða Icelandair sé góð. Þeir séu að skipta um flugflota og taka inn betri og sparneytnari vélar. „Ég held og vona innilega að bæði flugfélögin, WOW og Icelandair verði áfram í framvarðasveit í íslensku atvinnulífi og haldi áfram að vaxa og dafna eðlilega.“

Gagnrýni hefur verið uppi um skort á gagnsæi í stjórnarsetu lífeyrissjóða í skráðum félögum. Talað hefur verið um klíkumyndun og þar fram eftir götunum. „Ef ég man rétt þá erum við að skipa fólk í 12 stjórnir hjá LV. Okkur í stjórn sjóðsins hefur þótt þessi umræða mjög miður enda átti hún ekki við rök að styðjast. Snemma á þessu ári auglýstum við eftir fólki til að sitja í stjórnum fyrir okkar hönd. Við höfum nú þegar skipað í eina stjórn eftir þessum nýju reglum og erum búin að koma okkur upp mjög góðum gagnabanka hæfs fólks, sem heldur áfram að safnast í í gegnum heimasíðu sjóðsins. Við munum í framtíðinni skipa í stjórnir úr þessum banka. Gáttin er alltaf opin, fólk getur sent inn sínar umsóknir. Við erum núna komin með á þriðja hundrað manna og kvenna á þennan lista með fjölbreyttan bakgrunn og reynslu.“

Nú vendum við Guðrún okkar kvæði í kross og förum að tala um væntanlega kjarasamninga. Hún talar um nýja forystumenn í launþegahreyfingunni. „Þegar sterkur leiðtogi eins og Gylfi Arnbjörnsson, forseti ASÍ, fer af sviðinu þá hefur það áhrif en það kemur maður í manns stað. Nýtt fólk innan launþegahreyfingarinnar og við hjá atvinnurekendum þurfum að slípa okkur saman. Verkefnið er bara eitt, að tryggja kaupmátt, og góð lífskjör hér á landi jafnt fyrir atvinnurekendur og launþega. Þetta samspil er órjúfanlegt. Þannig að ég held að allir mun ganga til samninga með þá ábyrgð í huga.“

Ástandið á húnæðismarkaði er óboðlegt að mati Guðrúnar og vandamálið er til staðar bæði á höfuðborgarsvæðinu og úti á landi þar sem of lítið af húsnæði er byggt. Til dæmis vantar gjarnan húsnæði fyrir erlenda starfsmenn fyrirtækja úti á landi, að sögn Guðrúnar.

„Ég held að spár margra um ískaldan og dimman vetur á vinnumarkaði rætist ekki. Ég er bjartsýn í eðli mínu og verkefnið er að tryggja kaupmáttinn en kaupmáttaraukning hefur verið 25% hér á landi.“

Spurð um stöðuna á byggingarmarkaði segir Guðrún að hún hafi ekki heyrt að þar séu neinar sérstakar blikur á lofti, í ljósi þess að farið er að hökta í ferðaþjónustunni. „Það er enn mikið að gera hjá okkar félagsmönnum. Það er eitthvað farið að bremsa í hótelverkefnum en við sjáum engin mikil merki um kólnun.“

Hún heyrir samt marga kvarta yfir miklum launakostnaði „Hér hafa laun hækkað langt umfram laun í samkeppnislöndum okkar og samkeppnisstaðan hér hefur versnað sem mér þykir mjög miður. Ef við ætlum að halda störfum þá er því miður lítið svigrúm til frekari launahækkana. Samkeppnishæfni útflutningsatvinnuveganna hefur versnað umtalsvert í uppsveiflunni. Laun í framleiðsluiðnaði hafa hækkað um 140% frá fyrsta ársfjórðungi 2010 mælt í evrum en til samanburðar hækkuðu laun í þeim hluta iðnaðarins um 20% í ESB-ríkjunum á sama tíma. Laun hér á landi hækkuðu mælt í evrum langt umfram það sem gerst hefur í nokkru öðru iðnvæddu ríki á tímabilinu.“

Hún segir að því miður hafi verið of margar uppsagnir hjá fyrirtækjum upp á síðkastið sem hryggi hana.

Spurð um stöðu iðnnáms í landinu segir Guðrún að það sé ánægjulegt að segja frá því að fjölgun sé á nemum í iðnnámi nú í haust. 17% nemenda hafi valið iðnnám en 12% á sama tíma í fyrra. „Þetta er mjög jákvætt og ég vona að þessi þróun haldi áfram. Það þarf að breyta viðhorfi til iðnmenntunar. Við höfum leyft okkur að tala niður iðnmenntun og fólk sem starfar í iðnaði en iðnaður skapar 23% af landsframleiðslu hér eða tæpa 600 milljarða króna. Við verðum að halda þessu og því er það áhyggjuefni ef það verður fækkun starfa vegna versnandi starfsskilyrða fyrirtækja.“